on đường lờ mờ trên tuyết, xuyên qua rừng. Những cây thông cổ thụ che lấp cả vòm trời. Quãng nầy thật là khó đi lại chỗ thì cây cối đổ rạp, chỗ thì bụi rậm um tùm. Năm kia, khu vực nầy về tay Vaxili tức là Volkov trẻ, - con một nhà quý tộc làm quan ở Moskva, khi hắn ta ra ở riêng. Bộ công thổ đã cấp cho Vaxili bốn trăm năm mươi dexiatin (1) với ba mươi bảy nông dân và gia đình họ.

Vaxili đã cho dựng một ngôi nhà nhưng vì mắc nợ nên phải đem ruộng đất cầm cho tu viện. Các tu sĩ cho hắn vay lãi rất nặng - những hai mươi kopeik (2) một rúp. Mà bổn phận hắn lại là phải phục vụ Sa hoàng, hắn phải có một con ngựa tốt, một bộ áo giáp, một thanh gươm, một khẩu súng hoả mai và đem theo ba chiến binh, cũng cưỡi ngựa, nai nịt áo chẽn và mang gươm, cung cùng một túi tên đầy… Với số tiền vay được của tu viện, Vaxili phải vất vả lắm mới sắm nổi ngần ấy trang bị. Nhưng rồi lại còn phải nuôi bọn gia nhân. Rồi trả lãi cho các tu sĩ nữa.

Ngân khố của Sa hoàng chẳng tha gì ai. Mỗi năm lại thêm một lệnh mới, nhiều thứ thuế mới - nào thuế lương thực, thuế đường xá, nào tiền cống nạp, tiền đảm phụ. Như vậy thử hỏi còn gì nữa? Và bao giờ thì anh lãnh chúa cũng là có lỗi: người ta trách anh nhu nhược không chịu đốc thuế. Nhưng khốn nỗi người nông dân chỉ có một làn da: làm thế nào đòi tuốt da hắn những hai lần được. Những vụ loạn lạc, những cuộc chiến tranh thời cố Sa hoàng Aleksey Mikhailovich đã làm cho Nhà nước nghèo khốn. Từ khi tên cuồng khấu đã bị rút phép thông công là Xtenka Razin (3) hoành hành khắp nơi thì nông dân đã quên khuấy mất Chúa Trời. O ép quá chút nữa, họ sẽ nhe răng ra như chó sói cho mà xem. Để tránh sưu cao thuế nặng, họ đã phải trốn xuống vùng sông Đông, chẳng làm cách nào mà lôi được họ về, dù có ra lệnh hoặc điều quân đến cũng vậy thôi.

Con ngựa băm ton lon, tuyết phủ đầy mình. Cành cây vướng vào vai cổ ngựa làm tung lên một đám bụi tuyết Những con sóc đuôi bùm tum, mình dán vào các thân cây, giương mắt nhìn người khách qua đường - trong rừng lúc nhúc những con vật nhỏ nầy. Ivan Artemist ngả mình trên xe suy nghĩ; người nông dân chỉ còn lại có thế thôi: suy nghĩ…

"Thế đấy… hết dâng cái nầy lại cúng cái khác… Hết nộp cho ông nọ, lại đóng tiền cho ông kia… Nhà nước mà như nhà nước chúng ta thì thật là một cái vực thẳm! Tài nào mà đổ cho đầy được? Dân ta đâu có ngại việc dân ta làm cật lực không hề ta thán. Còn như bọn quý tộc ở Moskva thì lúc nầy đây vẫn đang nghênh ngang xe ngựa thếp vàng. Thế là tại phải trả tiền xe cho chúng nữa, cho cái bọn quỷ ăn no phưỡn bụng ấy. Thôi được rồi… Cần cái gì thì cứ việc mà lấy, nhưng đừng có cắt cổ người ta… Là vì các ông bạn ạ, lăm le lột da con người ta những hai lần là ăn cướp đấy. Bọn viên chức của Sa hoàng lúc nầy đông như kiến cỏ. Cứ nhổ một bãi là nhất định trúng phải một thằng thơ lại hoặc một thằng chủ quán rượu, thằng nào cũng viết đơn viết từ được cả… Và người nông dân thì thân cô thế cô. Ồ, các ông bạn ạ, tớ cũng đến phải chuồn mất thôi dù cho thú rừng có cắn gãy xương đi chăng nữa, thì chết vẫn còn hơn chịu cái cảnh bị cướp bóc nầy… Cứ cung cách nầy thì không tài nào cung phụng các bố được lâu nữa đâu".

Ivaska Brovkin suy nghĩ như vậy và có lẽ bác ta còn suy nghĩ khác nữa kia. Bỗng có một chiếc xe trượt tuyết từ trong rừng đổ ra đường cái. Digan (biệt hiệu của người đó), - một nông dân khác của Volkov - tóc đen có một mớ đã hoa râm, đang quỳ trên xe. Mười lăm năm ròng rã, bác ta đã bỏ trốn đi tha phương, gặp đâu có công việc thì làm. Nhưng rồi người ta ban hành một đạo dụ: trả lại cho các chúa đất tất cả các nông dân đi trốn, dù dã bỏ trốn từ bao nhiêu lâu rồi cũng mặc. Người ta tóm được Digan ở vùng lân cận Voronez là nơi bác đang làm ruộng và đem trả lại cho Volkov bố. Bác lại bỏ trốn lần nữa, - nhưng rồi lại bị bắt, có lệnh trên truyền xuống là lấy roi quất cho bác một trận không thương tiếc rồi đem tống giam, - trong dinh cơ của Volkov - và đợi đến bao giờ da đã liền sẹo thì lại quất cho một trận nữa không thương tiếc và lại tống giam lần nữa, để cho thằng khốn kiếp cái thằng kẻ cướp ấy, chừa hẳn cái thói đào tẩu đi. Digan phải xin vào làm trong lãnh địa của Vaxili mới thoát được tội.

- Chào bác, - Digan vừa cất tiếng, vừa trèo sang xe trượt tuyết của Ivan.

- Chào bác.

- Có chuyện gì lạ không?

- Chuyện nào thì cũng chẳng có gì tốt cả…

Digan rút một bên bao tay ra, đưa tay lên vuốt ria mép, rồi đến râu cằm để cho một nụ cười hóm hỉnh.

- Tôi gặp một người ở trong rừng: hắn bảo rằng Sa hoàng đang hấp hối.

Ivan Artemist kinh hãi, nhỏm dậy, bác dừng ngựa lại: "Hở…", bỏ mũ ra và làm dấu:

- Vậy ai sẽ được đưa lên ngôi Sa hoàng bây giờ?

- Chỉ có mỗi chú bé Piotr Alekseevich thôi, hắn bảo thế. Nhưng chú bé ấy mới rời vú mẹ chưa được bao lâu.

- Vậy thì, người anh em ạ! - Ivan kéo sụp chiếc mũ lông xuống, tuyết đọng trên mí mắt trắng xoá - vậy thì, người anh em ạ… Thời kỳ thống trị của bọn chúa đất sắp bắt đầu rồi… Thế là chết cả nút thôi…

- Có thể là như thế, mà cũng có thể là sẽ không phải như thế, - Digan ngồi sát vào người bạn đồng hành và nháy mắt, - Người đó nói với tôi rằng, rồi sẽ có loạn cho mà xem, chắc chắn là như vậy… Cũng có thể đời sống còn tươi, còn có bánh mì trắng mà ăn.

- Chúng mình đâu có phải là bọn non nớt gì… - Digan nhe hèm răng dã thú ra, phá lên cười và ho vang động cả khu rừng.

Một chú sóc buông mình rời khỏi thân cây, vọt qua đường; tuyết rơi lả tả; một luồng cơ man những kim nhỏ li ti lấp lánh trong tia nắng xiên khoai. Vầng trái dương to lồ lộ, đỏ chói, lơ lửng ngay trên đầu đường, bên trên một quả đồi, trên những hàng giậu cao, những mái nhà dốc đứng và những làn khói từ dinh cơ của Volkov bốc lên.

Chú thích

(1) Đơn vị đo lường Nga bằng 1,09 hecta.

(2) Đơn vị tiền bằng một phần trăm rúp.

(3) Lãnh tụ nông dân người Cô-dắc khởi nghĩa chống bọn chúa đất hoạt động ở vùng biển Kaspien có lần tiến sang tận địa phận Ba Tư. Năm 1670, Razin ngược dòng sông Đông, tiến đến vùng Volga đánh chiếm các thành phố Saratov và Samara và xúi giục người các dân tộc Tarta, Mocsvo, Cheremix và Chuvats nổi dậy chống lại chính quyền Moskva. Razin bị tướng George Baratinski đánh bại ở gần Simbirsk, bỉ bắt và bị xử tử phanh thây ở Moskva năm 1670.