Ở ĐẦU

1.1. Nguyên nhân viết sai: Nhìn từ phía xã hội1

1.1.1. Vì sao tình trạng dùng tiếng Việt lộn xộn, tùy tiện, bừa bãi hiện nay không hề thuyên giảm mà có chiều hướng gia tăng đáng sợ? Do nhà trường, do sách giáo khoa? Do nhà nước? Do xã hội? hay do chính chúng ta?

Có người viết rằng chúng ta đã hoàn toàn thất bại trong giảng dạy tiếng Việt do ‘sách ngữ pháp hoàn toàn thoát ly tiếng Việt’, (từ đây trở đi, chúng tôi dùng dấu ‘,’ thay cho dấu ngoặc kép) do chúng ta dạy thứ tiếng Việt ‘không hề căn cứ vào một cái gì mà một người Việt có văn hóa phải biết cả’. Thậm chí ‘nhiều giáo sư văn học phải thốt lên: mong sao sau 12 năm học phổ thông con tôi vẫn còn nói và viết được tiếng Việt như trước khi đi học’...

1 Với tít cùng tên, một phần của mục này đã đăng trong SGTT, ngày 21.02.2011

1.1.2. Quan sát kỹ, chúng ta thấy:

nói và viết là hai chuyện khác nhau. Do con người có khả năng bẩm sinh trong tiếp nhận ngôn ngữ, nên trẻ em được sinh ra và lớn lên trong môi trường ngôn ngữ nào là tự chúng nói thành thạo ngôn ngữ đó. nhưng viết lại là chuyện khác. Không học thì không biết viết. Chúng ta từng gặp những giấy tờ, thư từ do những người mới thông ‘mặt chữ’ tiếng Việt viết. Còn xa chúng mới đạt chuẩn chữ nghĩa.

người biết một ngoại ngữ, tiếng Anh, tiếng Pháp hay tiếng nga... thường viết chuẩn hơn, tốt hơn những người không biết ngoại ngữ nào. ngôn ngữ là một công cụ phản ánh tư duy, con người tư duy qua ngôn ngữ. học được một ngoại ngữ là biết thêm được cấu trúc của một ngôn ngữ, biết thêm một công cụ thể hiện tư duy. học sinh giỏi khoa học tự nhiên thường viết chuẩn mực hơn (không kể một số rất ít những học sinh yếu về khoa học tự nhiên nhưng có năng khiếu văn học). như vậy, năng lực tư duy chặt chẽ ảnh hưởng tới khả năng viết chuẩn xác (Tôi chưa bàn tới chuyện viết hay). những người tư duy tốt thường viết chính xác.

Thời trước học sinh viết đúng hơn. những người thế hệ trước, nói chung viết tốt hơn. Mà thời trước học sinh nào có được nhiều sách tham khảo về tiếng Việt như hiện nay. Trong công trình Từ điển về từ điển (1999), Phó giáo sư Vũ Quang hào cho chúng ta biết tới nay ở Việt nam đã có 18 từ điển chính tả, 7 từ điển ngữ pháp, 23 từ điển thành ngữ, 10 từ điển tục ngữ, 8 từ điển đồng nghĩa, 6 từ điển trái nghĩa, 7 từ điển giáo khoa, 10 từ điển học sinh, 220 từ điển thuật ngữ, 48 từ điển tiếng Việt. Vậy không thể nói chúng ta thiếu sách, thiếu những công cụ tra cứu. Ai quan tâm tới cách dùng chuẩn mực tiếng Việt đều có thể dễ dàng tìm ra những quyển sách cần thiết.

Vậy thì, vì sao hiện nay học sinh viết sai hơn thời trước và sai quá nhiều? Vì sao trên các phương tiện truyền thông nhan nhản những lỗi về từ ngữ, câu cú? Câu trả lời có thể khác nhau, nhưng chắc chắn sách giáo khoa dở không phải là nguyên nhân duy nhất, thậm chí không phải là nguyên nhân chính.

1.1.3. Viết sai nhìn từ phía nhà nước và công luận

Không quan tâm và không có chính sách cụ thể bảo vệ tiếng Việt chuẩn mực của những người quản lý, điều hành đất nước là nguyên nhân cơ bản tạo ra tình trạng tiếng Việt tùy tiện, lộn xộn hiện nay.

Thủ tướng Phạm Văn Đồng là người nhiều tâm huyết với việc giữ gìn và bảo vệ sự trong sáng của tiếng Việt. Ông có những bài nói rất hay về vấn đề này, gây được tiếng vang, tạo được sự đồng tình và quan tâm của giáo giới và giới cầm bút. Tuy nhiên, điều đó chưa đủ.

Kinh nghiệm nước ngoài

Không điếc nên sợ súng. người nước ngoài, nhất là Pháp, Anh, Mỹ... rất sợ viết, nói những câu sai. Viết những câu sai là một điều đáng hổ thẹn. Thời nay, vì có băng ghi âm nên không còn chuyện ‘khẩu thiệt vô bằng’. họ lo một lời thất thố, một câu viết sai là có thể bị đem ra nhạo báng dù cả chục năm sau. Sau này nếu được làm chức to hoặc muốn ra tranh cử một ghế dân biểu... lỡ có một tay nhà báo nhiễu sự hoặc không nhiễu sự nào đó đem những hành vi thiếu văn hóa hoặc lời nói không chuẩn mực và thiếu trí tuệ trước đây của mình trương lên mặt báo thì cũng phiền. Sẽ mất vài điểm tín nhiệm trong các cuộc thăm dò dư luận... ít nhất cũng làm chuyện cười, đàm tiếu về thiếu năng lực, thiếu văn hóa, kém cỏi trong tư duy. Sợ viết sai nên người Pháp thường xuyên dùng từ điển khi viết lách. Thôi thì viết có sách, có từ điển. Ở những nước đó, quan chức càng cao càng thận trọng trong ngôn từ. Công khai hóa dư luận kể cũng tốt.

Có một giai thoại về phó tổng thống Mỹ Spiro Agnew dưới thời R. nixon liên quan đến năng lực tiếng Anh của ông này. Trong quyển Bình đẳng, Tự do và Cười phá lên (tiếng Pháp), M. và A. guillois kể giai thoại: Có một phóng viên hỏi Spiro Agnew ‘Tại sao ngài lại ác cảm với cánh nhà báo như vậy? Phải chăng họ hay xuyên tạc lời của ngài?’ Spiro Agnew đáp: ‘Trái lại thì có. họ cứ đưa nguyên xi những lời của tôi lên mặt báo mà không chịu biên tập lại gì cả.’ Vậy đấy, đưa nguyên xi những lời của một quan chức lên mặt báo là một cách để xã hội nhận ra chân ‘giá trị’ của người này.

Thường dân cũng cần giữ gìn ngôn từ. Một vận động viên thể thao thường bị coi là ‘võ biền’ nhưng trước công chúng thì không được phép có những cử chỉ và lời nói thiếu văn hóa. Trong trận bán kết giải Wimbledon ngày 03.07.2009, đang trong lúc thi đấu Andy Murray bị trọng tài nhắc nhở vì có những lời nói ‘không thích hợp.’ (VTC 3)

Bên cạnh việc dùng dư luận xã hội người ta còn dùng hình thức chế tài với những người nói sai:

Chuyện viết đúng sai còn liên quan trực tiếp đến cuộc sống của bạn. ‘nhiều thanh niên nhật thất nghiệp vì viết sai chính tả’ (Tuổi Trẻ, 19.02.2002). Viết sai thì bị loại. Trong chương trình ‘Chiếc nón kỳ diệu’, ngày 12.06.2004, có một ô 7 chữ. Một thí sinh sau khi đoán được 6 chữ ‘TIEUAO’, đã đoán đúng đó là chữ ‘tiểu xảo’, nhưng lại nói là ‘Tôi đoán chữ S’. Là tiểu xảo chứ không phải là tiểu sảo! Thế là mất cơ hội giành phần thắng. ‘Theo Burton, để được tuyển chọn vào CIA hay tham dự các khoá đào tạo của CIA dành cho sinh viên, các thí sinh cần phải trả lời một bản câu hỏi dày 21 trang, trong đó có việc yêu cầu thí sinh phải viết một bài dài 500 chữ về một sự kiện thời sự và viết ra những câu trả lời cá nhân về những câu hỏi liên quan đến việc sử dụng ma tuý...’ (TTCn, 23.06.1996)

Theo một bộ luật mới đang được Bộ Thông tin Truyền thông nga soạn thảo: ‘Các quan chức và chính trị gia nga sẽ bị phạt nếu phát âm sai các từ hoặc sử dụng ngôn từ thô lỗ trong các bài trả lời phỏng vấn’. Có điều, luật này khó thực hiện vì ‘chưa có từ điển nào được dùng làm chuẩn phát âm và khái niệm thế nào là ‘thô lỗ’ cũng chưa được luật pháp quy định’. (Tuổi Trẻ, 02.07.2009)

Kinh nghiệm Việt nam thời xưa

người Việt cũng từng dùng dư luận xã hội để trừng trị kẻ viết sai. Từ xưa xã hội Việt nam đã không đồng tình với lối dùng tiếng Việt tuỳ tiện, bừa bãi. những người viết sai thường bị chê cười, phê phán. Trong Phụ san Văn nghệ, số 5.1993, nguyễn Đức Bính kể lại chuyện sau:

hồi đó báo chí bị kiểm soát rất gắt gao, khó lòng nói được những gì muốn nói. nhân có một ‘cụ nghè’ viết một bài công kích cộng sản. ngô Tất Tố xem bài ấy, lấy làm giận lắm, bèn tìm cách sửa người ấy một mẻ. Sau khi tìm được một vài câu văn bất thông trong bài đó, ngô tiên sinh liền viết một bài chỉ ra những chỗ văn dốt trong bài này rồi buộc tội ‘cụ nghè’ âm mưu phá hoại quốc văn và bôi nhọ đạo Khổng. Ông ví ‘cụ nghè’ như thầy đề trong truyện tiếu lâm sau: Viên tri huyện cử thầy đề đi tịch ký nhà một người bị án. Thầy đề, theo luật lệ, lập biên bản ghi tất cả những tài sản của nhà này. Còn lại một cái váy nâu đàn bà, thầy đề nghĩ mãi không biết ghi bằng chữ gì. Cuối cùng thầy nảy ra một ý: cái váy nâu ở địa phương này người ta gọi là cái xống nâu. Thầy nghĩ rằng tại người ta đọc chệch chứ thật sự phải là cái sống lâu. Thầy đề bèn hạ bút đặt tên cho chiếc váy nâu: thọ nhất bức. ngô Tất Tố kết luận rằng học lực của cụ nghè cũng xấp xỉ học lực của thầy đề. Bài công kích cộng sản của ‘cụ nghè’ làm sao mà có giá trị được nữa. ngòi bút của ngô Tất Tố không tha thứ cụ nghè-công kích-cộng sản bị bắt quả tang đã đổ rác ngôn từ ra xã hội.

Thời nay Ở Việt nam từng có người định dùng chế tài để hạn chế nạn dùng sai tiếng Việt. Theo tin từ Tuổi Trẻ, 28.12.2004, giám đốc Lê Thanh Minh (Điện lực Đà nẵng) đã mạnh dạn ra quyết định phạt tiền thưởng những ai viết sai tiếng Việt. Không rõ quyết định này có đi đến đâu không. nếu ở đâu cũng có vài ba giám đốc như ông Lê Thanh Minh, hoặc lý tưởng hơn nữa nếu người đứng đầu tỉnh với nhận thức xả ngôn từ bậy bạ, làm hỏng tiếng Việt cũng là một hành vi chống lại cộng đồng, dám ra quyết định xử phạt những ai ‘xả rác’ ngôn từ ra xã hội thì nạn viết sai tiếng Việt chắc chắn sẽ giảm đi nhiều.

Không đưa tiêu chí ‘có khả năng dùng chuẩn mực tiếng Việt’ vào việc thi tuyển công chức, đề bạt cán bộ nên viết sai không có giá trị gì trên con đường thăng quan tiến chức. Kết quả là lời kêu gọi giữ gìn sự trong sáng tiếng Việt của cố thủ tướng Phạm Văn Đồng chỉ dừng lại ở lời kêu gọi, trong thực tế hành động, các cơ quan công quyền không chú trọng tới tiếng Việt. nhà nước cần có những chính sách thích đáng, cụ thể để hạn chế những người dùng không chuẩn mực tiếng Việt trong cơ quan công quyền. hãy đưa việc viết đúng tiếng Việt thành tiêu chí tối thiểu trong việc xét tuyển công chức và đề bạt cán bộ. nếu viết sai tới một mức nào đó thì không thể trở thành công chức nhà nước, không thể đề bạt lên chức vụ cao hơn...

1.2. Nguyên nhân viết sai: Nhìn từ phía người viết1

1.2.1. Ai cũng có thể viết sai

Không ít trường hợp sau khi viết xong chúng ta xoa tay: thế là đã có một văn bản hoàn hảo. nhưng khi được người khác chất vấn về những lời lẽ, ý tứ trong đó chúng ta mới giật mình. Không ngờ mình lại có thể viết một câu trái ngược với ý định của chính mình đến như thế.

nếu không lưu ý tới ngôn từ, ai cũng có thể viết ra những câu sai, những câu vô nghĩa, dư thừa thậm chí những câu trái ngược với ý nghĩ, quan điểm của mình, kể cả nhà ngôn ngữ học. Trong báo người hà nội, số 29, ngày 20.07.2002, Trần Mạnh hảo đã chỉ ra nhiều đoạn tiếng Việt không chuẩn, câu văn lủng củng, từ ngữ dùng sai hoặc dư thừa, trong một cuốn sách nghiên cứu ngôn ngữ do nhà xuất bản Đại học Quốc gia hà nội tái bản 2001.

Ví dụ: 1) Rải rác trong các chương sách có các bảng kê và sơ đồ, chúng được đánh số theo số thứ tự của các mục tương ứng ở mỗi chương. những ký hiệu chuyên môn được sử dụng trong sách này là phổ biến trong sách vở ngôn ngữ học, khi thực sự cần thiết, chúng sẽ được ghi chú ngay ở nơi mà chúng xuất hiện. (trích ‘Lời dẫn’ của sách)

2) hiển nhiên là không phải tất cả mọi vấn đề có liên quan đến hiện tượng âm tiết và loại hình ngôn ngữ đều đã

1 Một phần trong mục này đã đăng trong SGTT, số ra ngày 14.03.2011, với tít Nghĩ một đằng, nghĩa một nẻo được đặt vào chương trình nghị sự của sách này. (trích ‘Lời kết’ của sách)

Trong đoạn 1, dư những từ gạch chân. Trong đoạn 2, dư từ tất cả và dùng sai từ nghị sự, một từ chỉ dùng trong những cuộc hội thảo chứ không dùng trong chương trình của sách nghiên cứu.

1.2.2. Không biết nên viết sai. Đương nhiên là vậy. Sau này chúng ta sẽ đề cập tới những hiện tượng viết sai cụ thể.

1.2.3. Khuynh hướng viết ra những câu sai

Viết câu ngắn thường đúng. Viết câu dài dễ sai.

nếu viết ‘Cùng với việc ăn và ở’, mọi người sẽ hô lên sai rồi, chưa thành câu và chính người viết đọc lại cũng thấy như vậy. Ấy thế mà có báo viết ‘Cùng với việc phân công lại lao động nông nghiệp, chấn chỉnh tổ chức chăn nuôi, hoàn chỉnh và xây dựng thêm cơ sở vật chất - kỹ thuật gồm các hệ thống trạm, trại giống, cơ sở sản xuất và chế biến thức ăn, cơ sở thú y và mạng lưới phòng, chống dịch bệnh gia súc trên địa bàn huyện.’ Do viết dài nên không chăm sóc đầy đủ các từ ngữ trong câu mình viết và đi tới những câu sai.

Viết câu đơn thường đúng. Viết những câu ghép được phát triển ra nhiều tầng dễ sai.

Ví dụ:

nhưng đối với những sinh hoạt văn hóa cho thanh niên trong ấp, dù theo bản sơ kết một năm thực hiện ấp văn hóa của huyện Bình Chánh thì ‘điểm sinh hoạt văn hóa - thể dục thể thao của ấp 4, xã Tân Túc quy tụ được nhiều thanh thiếu niên tham gia hằng đêm phục vụ nhu cầu giải trí sau những giờ lao động của bà con, đồng thời giúp bà con tìm hiểu thêm các thông tin, kiến thức về mặt khoa học kỹ thuật thông qua sách báo của điểm sinh hoạt’, nhưng theo ông Sáu, hồi trước cũng có tụ điểm sinh hoạt văn hóa cho bạn trẻ chơi bida, bóng chuyền, đàn hát (hai cây ghi ta tân nhạc, cổ nhạc), đọc sách, có tivi, đầu máy (đầu máy 110V nên chưa sử dụng được), nhưng rồi không duy trì được lâu.’ (b., 06.10.1998) Câu này dài 143 tiếng, có tới 5 liên từ: 3 nhưng, 1 dù, 1 thì. năm liên từ này biểu hiện những quan hệ ngữ pháp nào? Thế là câu thành rối và sai. Xem cách sửa câu này ở §9.3.2.

Viết một câu thường không cần chữa lại. nhưng viết một đoạn có nhiều câu, thường dễ lủng củng, thiếu thừa. Chúng ta thường phải điều chỉnh lại sao cho các câu trong đoạn trôi chảy, có liên kết mạch lạc với nhau.

1.2.4. Biết vẫn có thể viết sai

Có những điều đương nhiên là biết nhưng chúng ta vẫn có thể viết sai, dù chỉ viết một câu ngắn. Ví dụ: ‘Mới vào bộ đội, chúng ta thường được nghe cán bộ phổ biến: chiến sĩ trai phải cắt tóc ngắn; chiến sĩ gái thì cuộn, tết tóc lên cao, râu phải cạo nhẵn.’

Ai chả biết nữ thường không có râu, sao lại viết ‘chiến sĩ gái [...] râu phải cạo nhẵn’? Khách quan mà xét, có lẽ chính tác giả câu này khi đọc lại cũng phải bật cười và thanh minh rằng: ‘Tôi vô ý quá, tôi không định viết thế!’ Vậy tại sao lại viết ra câu đó?

Đây là hiện tượng do không tập trung tư tưởng nên rối trong tư duy. Tư thế tác phong người lính được xem xét ở các phương diện đầu, tóc, quần áo, giày dép, đi đứng... Trong những đơn vị có cả nam lẫn nữ, nên ở từng phương diện cần cụ thể hóa cho từng giới. nếu đãng trí sẽ sinh rối. nếu lần lượt xét riêng nam rồi nữ thì câu trên chỉ cần đổi lại trật tự: ‘... chiến sĩ trai phải cắt tóc ngắn; râu phải cạo nhẵn. Chiến sĩ gái thì cuộn, tết tóc lên cao’ nếu muốn giữ nguyên trật tự đó thì tách phần cuối thành một câu khác: ‘... chiến sĩ trai phải cắt tóc ngắn; chiến sĩ gái thì cuộn, tết tóc lên cao. Râu phải cạo nhẵn’. Cạo râu là chuyện của nam giới nên không ai còn hiểu câu cuối liên quan đến nữ.

Không tập trung tư tưởng dẫn tới hiện tượng chuyển hướng tư duy và tạo ra những câu sai mang tên gọi ‘chập cấu trúc’. (x. §9.1.2.)

1.2.5. Viết không sai nhưng không thích hợp

(5a) Khó hiểu

Có những câu không sai nhưng khó hiểu. Ví dụ ‘Ai thực sự là cha ruột của người cha ra đời ngoài giá thú của hắn?’ (b., 10.10.1998 - Xem giải thích ở §5.3.2.)

(5b) Không diễn đạt đúng ý định

Không chú ý tới phương pháp diễn đạt chúng ta có thể viết những câu tuy không sai ngữ pháp nhưng lại ngược với ý định của mình.

Thay đổi, thêm bớt một từ, một dấu câu có thể làm nội dung khác hẳn đi. Đang chê biến thành khen hoặc ngược lại. (xem.§2.2. và §5.1.2)

ngôn từ thường bộc lộ quan điểm của người nói.

Có những câu mà cấu trúc của chúng bộc lộ rõ ý nghĩ, quan điểm của người nói, dù họ có muốn hay không.

Ví dụ 1: những lời vô tình

Về vụ năm Cam, trong cuộc gặp các nhà báo ngày 04.03.2002, trả lời câu hỏi ‘... thời gian tới, lãnh đạo Bộ Công an chỉ đạo tiếp tục làm rõ xử lý một số cán bộ cao cấp hơn trong ngành...?’ Thiếu tướng nguyễn Việt Thành đáp: ‘... Xin thông báo thêm với các nhà báo không chỉ cán bộ, nhân dân mà lãnh đạo Thành ủy Thành phố hồ Chí Minh cũng rất quan tâm đến việc xử lý nội bộ.’ (Tuổi Trẻ, 05.03.2002).

Phần cuối của câu trên đây ‘Không chỉ cán bộ, nhân dân mà lãnh đạo Thành ủy Thành phố hồ Chí Minh cũng rất quan tâm đến việc xử lý nội bộ’ có cấu trúc ‘Không chỉ A mà B cũng...’. Cấu trúc này bộc lộ hàm ý: A thì hơn B trong vấn đề được xem xét. Câu của thiếu tướng nguyễn Việt Thành bộc lộ một điều là cán bộ, nhân dân quan tâm hơn lãnh đạo Thành ủy Thành phố hồ Chí Minh đến việc xử lý nội bộ. nếu quan tâm như nhau thì nói: ‘Cán bộ, nhân dân và lãnh đạo Thành ủy Thành phố hồ Chí Minh đều rất quan tâm đến việc xử lý nội bộ’.

Ví dụ 2: những lời cố ý

Mẹ: Thằng đó đẹp trai nhưng nghèo lắm con ơi!

Con gái: Anh ấy nghèo nhưng đẹp trai má à.

hai mẹ con không khác nhau khi nhận xét về đặc điểm của người thanh niên nọ. nhưng trật tự của những đặc điểm này được sắp xếp khác nhau khiến quan điểm của hai mẹ con về anh ta hoàn toàn khác nhau.

Trong cấu trúc ‘A nhưng B’ từ B đứng cuối sẽ tạo ra định hướng nghĩa cho toàn câu.

+ Bàn chuyện liệu hai người có thể liên kết chống lại mình không, một người nói: ‘Đang thù nhau thật nhưng họ vẫn là anh em’.

Thông thường, ‘Anh em’ có ‘quan hệ tốt’, còn ‘thù nhau’ có ‘quan hệ xấu’. Từ nhưng khiến cho kết luận rút ra từ câu này phụ thuộc vào vế thứ hai: họ vẫn có thể có quan hệ tốt với nhau. nghĩa là, họ vẫn có thể liên kết với nhau để chống lại mình.

+ Tranh cãi giữa công tố viên và luật sư:

Công tố viên: Xét về tình có thể lượng thứ nhưng tội không thể tha.

Luật sư bào chữa: Tội không thể tha nhưng xét về tình có thể lượng thứ.

Quan sát yếu tố thứ hai đứng sau từ nhưng, chúng ta thấy ngay hàm ý của công tố viên là không tha, còn hàm ý của luật sư là tha.

Lời khuyên đầu tiên:

Khi viết cũng như khi nói bạn hãy đặc biệt chú ý tới trật tự từ ngữ.

(5c) Không chuẩn

Trên phim ảnh cũng như trong thực tế, không ít trường hợp viết xong lại vò vất đi và viết lại, rồi lại vò xé đi... Ấy là người viết không hài lòng với nội dung cũng như cách diễn đạt, không nói được những điều cần nói nhưng lại viết những điều không nên nói. Đấy là những câu không sai, nhưng không thích hợp. Không thích hợp với tình huống, với hoàn cảnh... Chúng ta đã viết những câu sai về phong cách.

Đứng riêng một câu có thể không sai. nhưng trong một hoàn cảnh ngôn ngữ cụ thể, một câu không sai có thể trở thành không chuẩn.

Diễn đạt thời gian không chuẩn. Câu dưới đây trích từ một hồi ký:

‘Tối nay, theo đúng hẹn tôi mang bộ ảnh phong cảnh đất nước đến giới thiệu để cụ xem.’

‘Đây là lần đầu tiên trong đời bố nói dối.’ (Phim người mất ngủ)

Sự việc trong hồi ký đều là nhớ lại. Trong phim, người bố cũng nhớ lại. nhớ lại chuyện đã qua thì phải dùng các từ ấy, đó, đấy: ‘Tối ấy, theo đúng hẹn...’; ‘Đó (/Đấy) là lần đầu tiên...’

‘Một ngày gần đây, Đỗ huy hoàng và các đồng sự ở văn phòng Microsoft Việt nam đã ngồi nghe thầy Thọ trình bày phần mềm của mình.’ (b., 21.01.2008)

nhận xét: ‘Một ngày gần đây,’ nói điều sẽ xảy ra trong tương lai, những đã lại chỉ điều đã xảy ra. Do vậy, câu trên sai. Sửa: ‘Sau đó ít ngày...’ hoặc ‘Trước đây vài ngày...’

‘Cho đến ngày tôi sẽ chết’ (Tít, 19.01.2008)

‘Tôi sẽ chết’ là câu đúng. nhưng ‘tôi sẽ chết’ là tôi chưa chết. ngữ cảnh không cho biết thời điểm tôi chết nên ‘Cho đến ngày tôi sẽ chết’ không thể trỏ một thời điểm xác định được. Từ sẽ làm tít trên thành câu sai. Chỉ có thể nói, như câu kết cuối bài ‘nhưng tôi quyết định sẽ tranh tài với nó cho đến ngày tôi chết.’

Trong khi đó, do thiếu từ sẽ nên tít ‘Bêlarut: không thừa nhận kết quả cuộc trưng cầu ý dân’ và câu ‘ngày 12.11, Chủ tịch Ủy ban bầu cử trung ương Bêlarut V. gôncha từ chối thừa nhận kết quả cuộc trưng cầu ý dân sắp tới... dự định tiến hành ngày 24.11’ (b. 14.11.1996) thành sai vì cuộc trưng cầu ý dân chưa tổ chức thì làm gì có kết quả.

(5d) gây hiểu lầm, trái với ý người viết

Ví dụ 1: ‘Không gian của lão nhà văn Từ ngọc độc một phòng...’

(Một người đáng chiêm ngưỡng, báo, 03.07.1999)

Sao lại gọi ‘một người đáng chiêm ngưỡng’ là lão? Vì lão là cách gọi người khác với ý nghĩa xem thường (lão thầy bói, lão ăn mày,...). Trật tự này trùng với trật tự của cụm từ theo trật tự hán-Việt lão nhà văn, tức là nhà văn già. Vậy, nên đổi ‘lão nhà văn Từ ngọc’ thành ‘nhà văn lão thành Từ ngọc’.

Trong cuộc thi tài năng âm nhạc Vietnam Idol, ca sĩ Siu Black ngồi trong ghế giám khảo. Khi thí sinh Sơn Lâm (khuyết tật) bị loại, Siu Black nói: ‘nếu trong chương trình của người khuyết tật, em muốn hát cho mọi người nghe, em sẽ thành công’.

Sơn Lâm phản ứng: ‘giám khảo nên nhớ, tôi đã có hai bằng đại học’. (Vnexpress, 17.07.2010) Siu Black cho rằng cô rất cảm kích, nên ngay sau khi Sơn Lâm hát, cô có nói ‘chị có thể ôm em được không?’ và nói tiếp một câu động viên nhưng Sơn Lâm lại cho rằng câu nói đó xúc phạm tới người khuyết tật nên đã gửi đơn kiện đến các cơ quan có thẩm quyền.

Lời ca sĩ nọ được Sơn Lâm hiểu như sau: Trong chương trình cho người bình thường (không khuyết tật) em đã không thành công. nhưng [nếu] trong chương trình của người khuyết tật, em sẽ thành công’. Lý lẽ ngầm ẩn: giọng hát được xếp theo thang độ. Cùng một giọng hát, không thành công ở mức A (với người bình thường) nhưng thành công ở mức B (với người khuyết tật) thì mức độ B thấp hơn mức độ A. Sơn Lâm phản ứng là phải.

nhân ngày thế giới chống ma túy, nhiều người nói và nhiều khẩu hiệu ‘phòng chống lạm dụng ma túy’. Có hai điều cần bàn:

Lạm dụng là ‘dùng quá mức, quá giới hạn đã định’. Câu trên dẫn tới một hàm ý là cho phép dùng ma túy, chỉ chống dùng quá mức thôi!

b) Sao lại ‘phòng’? Từ này làm cách nói phòng chống có hàm ý thụ động. Thái độ chúng ta là kiên quyết chống. Vậy chỉ nên nói gọn mà rõ ý: kiên quyết chống ma túy.

‘Còn ở ta, các tập đoàn hoạt động trong một cơ chế kiểm soát lỏng lẻo và không có quyền tự chủ, một điều kiện tiên quyết để tạo nên một tập đoàn kinh tế thực thụ’ (b.,27.01.2008). Từ ‘không’ gây ra hiểu lầm, làm trái ý của tác giả: ‘không có quyền tự chủ là một điều kiện tiên quyết để...’(?)

Bạn có thể không có ngụ ý gì, nhưng... những câu mơ hồ cũng có thể gây ra những cách hiểu ngược với ý của người viết.

nhẹ là những câu như ‘hai người phụ nữ [...] tình nguyện chăm sóc những em bé còn đỏ hỏn bị cha mẹ vô tình vứt bỏ’ (b., 07.05.2011). Sao cha mẹ lại có thể vô tình vứt bỏ con? hẳn nhà báo muốn nói những cha mẹ nhẫn tâm (/ bạc tình) vứt bỏ?

hiểu lầm nặng hơn là ‘[...] thái độ quyết tâm cao chống tệ nạn buôn lậu của chính phủ’. Sao lại viết ‘tệ nạn buôn lậu của chính phủ’? Vậy cần sửa lại trật tự: ‘thái độ quyết tâm cao của chính phủ chống tệ nạn buôn lậu.’

như vậy, muốn diễn đạt đúng ý nghĩ của mình, bên cạnh việc dùng thận trọng những câu có thể gây ra hàm ý, cần tránh viết những câu mơ hồ, những câu có nhiều cách hiểu. Do vậy cũng cần biết cách chuyển những câu mơ hồ thành những câu chỉ có một cách hiểu. Về vấn đề này, xem chương 3.

(5e) những lời vô nghĩa sẽ làm hỏng một câu

MC: ‘Xin hỏi... được nhận giải (/được lọt vào vòng chung khảo/được đứng trên sân khấu)... có vui không ạ?’ Chả lẽ trả lời ‘không vui’ nếu thực sự không hài lòng? Lời hỏi của MC vô duyên. Không nên hỏi một điều đương nhiên xảy ra.

những kiểu hỏi vô duyên tương tự: ‘Được hạng nhất có vui không?’; ‘Được về thăm bố mẹ có vui không?’; ‘Phải xa nhà trong 3 năm có buồn không? Có nhớ nhà không?’; ‘Bị thua có buồn không?’ là những câu hỏi vô duyên.

1.2.6. Kết luận

Để tránh hiện tượng này không gì tốt hơn là mỗi khi viết xong chúng ta đọc lại bài đã viết. nhờ vậy sẽ sửa được những lỗi ngớ ngẩn không đáng có. Có điều, trong không ít trường hợp tìm ra những lỗi sai thì dễ nhưng sửa chúng lại không đơn giản chút nào.

Trong bài nói về ‘Cách viết’, Chủ tịch hồ Chí Minh căn dặn:

Viết rồi thì phải đọc đi đọc lại. Thấy cái gì thừa, chữ nào thừa thì bỏ bớt đi. Đọc đi đọc lại bốn năm lần đã đủ chưa? Chưa đủ. Đọc đi đọc lại, sửa đi sửa lại... Cách viết truyền đơn cũng thế, viết báo cũng thế, viết báo cáo, viết gì cũng thế.

Bạn hãy đọc lại bài viết của mình. Để dễ nhận ra những lỗi cần sửa, bạn hãy đọc to và đọc bằng con mắt của người khác.