ần đó, sau giờ đọc kinh buổi chiều, Alexaska bị một trận đòn tàn nhẫn: nó phải cực nhọc mới lê được về tầng nhà dưới cùng. Nghiến răng, không thốt nửa lời, nó kéo chăn lên đắp kín người. Alioska mang một ít cháo hoà sữa lại cho nó ăn trên bếp lò. Alioska thương hại nó vô cùng: "Chao ôi, anh bạn tội nghiệp, người ta hành hạ cậu tệ quá!"

Alexaska nằm lì suốt hai mươi bốn tiếng đồng hồ ở chỗ ấm áp nhất, ngay cạnh ống khói bếp lò. Nó thấy trong người dễ chịu, lại mở miệng nói:

- Một ông bố như thế, phải đem ra mà đánh róc xác cho chết đi, cái đồ quái vật độc ác ấy! Alioska, cậu lấy trộm ít dầu thắp đèn cho tớ, chai dầu để ở phía sau những tranh thánh ấy! Tớ sẽ bôi dầu lên hai mông đít. Sáng mai vết thương ở mông sẽ khô, ta sẽ chuồn thẳng… Tớ sẽ không trở về nhà nữa, thà chết đường chết chợ còn hơn.

Suốt đêm, bên ngoài bức tường dựng bằng những súc gỗ tròn, trời nổi bão dữ dội, tiếng ma quỷ hú lên từng hồi trong ống khói bếp lò. Đứa con gái chị nấu bếp khóc thút thít. Alioska nằm mơ thấy mẹ nó đứng giữa căn nhà gỗ ám khói, khóc sướt mướt mà mắt vẫn mở trừng, luôn luôn đưa tay lên ôm lấy đầu, miệng than vãn không ngớt… Trong giấc mơ, lòng Alioska se lại.

Trời vừa hửng sáng, Alexaska đã huých khuỷu tay vào người Alioska gọi "Thôi, không ngủ nữa, dậy đi cậu". Hai đứa trẻ vừa gãi, vừa cẩn thận xỏ chân vào ủng. Tìm thấy nửa chiếc bánh mì to chúng vớ luôn lấy, huýt sáo gọi cho chó khỏi sủa rồi mở phía dưới cổng lọt ra đường. Buổi sáng hôm ấy yên tĩnh, bầu trời âm u, ẩm ướt. Băng nhũ đọng ở gờ mái nhà rơi lộp bộp. Phố xá lát bằng gỗ tròn ngoằn ngoèo, tối om. Xa xa phía bên kia cái thành phố toàn nhà bằng gỗ, ánh bình minh toả ra, gần gũi, thành từng vệt dài đỏ như tiết, ẩn hiện trong sương mù.

Trong các phố, bọn người canh đêm đang uể oải dẹp những hàng rào chắn đặt ban đêm để đề phòng bọn vô lại trộm cướp. Bọn ăn mày, bọn người tàn tật, bọn dỡ người đang vừa đi vừa chửi bới lẫn nhau. Họ ra đi thật sớm để chiếm chỗ trên thềm các nhà thờ. Trong phố Vozvizenka đầy phân súc vật, người ta đang dẫn bầy súc vật sống om sòm ra sông Neglinnaia cho chúng uống nước.

Hai chú bé đi tới tháp tròn ở cửa ô Boroviskie cùng một lúc với bầy súc vật. Một gã ngự lâm pháo thủ người Đức, mặc áo khoác lông cừu, ngủ gà ngủ gật trước những khẩu đại bác bằng gang. "Ở đây, đi đứng phải thận trọng, Sa hoàng không xa đâu", Alexaska nói.

Men theo bờ sông dốc, đầy những đống rác rưởi tro tàn của con sông Neglinnaia, chúng đi tới cầu Ivecski rồi sang cầu. Giờ thì trời đã sáng bạch. Phía trên thành phố, những đám mây xám đang lững lờ trôi. Một cái hào sâu chạy theo dọc tường điện Kreml. Những chiếc cọc mục nát nổi lềnh bềnh đâu đó, tàn tích của những chiếc cối xay gió mới bị phá huỷ. Trên bờ hào sừng sững mấy chiếc giá treo cổ, mỗi giá là hai cái cột trên đặt một thanh xà ngang. Ở một giá xử giảo lủng lẳng một người đàn ông dài thườn thượt, chân đi ủng gai, tay bị trói giật cánh khuỷu. Cái mặt cúi gập xuống ngực đã bị quạ rỉa. "Kìa, lại hai người nữa, - Alexaska nói, dưới đáy hào, ngổn ngang xác chết tuyết vùi gần kín. - Bọn kẻ cướp đấy, cậu xem người ta trừng trị chúng như thế nào!"

Quảng trường vắng ngắt, từ chỗ nhà thờ nhỏ Ivecskaia cho đến nhà thờ lớn thánh Bazil quét vôi trắng toát với những nóc tròn màu lam, dựng trên một nền nhà cũng màu lam. Vệt xe trượt tuyết lượn ngoằn ngoèo trên quảng trường cho đến tận cửa ô Xpaskie. Dựng trên cửa ô là con chim ưng bằng vàng đứng dạng hai chân; một đàn quạ đen nghịt bay lượn kêu ầm ĩ hoảng loạn như chúng thường kêu về mùa xuân. Khi kim đồng hồ chỉ tám giờ trên cái mặt đồng hồ đen, chuông đồng hồ nổi lên một điệu nhạc nước ngoài. Alioska vội vàng bỏ mũi lông ra và làm dấu thánh giá mắt nhìn vào tháp. Ở đây, nó thấy sợ.

- Nầy Alexaska, chuồn đi thôi, họ có thể trông thấy bọn mình.

- Đi với tớ, cậu không phải sợ gì cả, ngốc ạ.

Chúng đi qua quảng trường. Ở phía bên kia, những cửa hiệu và quán hàng ghép bằng ván, những cửa hàng nhỏ quay chiếu vỏ gai, dựng xít vào nhau. Đám nhà buôn mở khoá cửa, bày hàng lên trên những con sào. Trong dãy những cửa hàng bánh mì, khói từ bếp lò bốc lên nghi ngút, toả ra mùi bánh nướng thơm phức. Từ khắp các ngõ hẻm lân cận, dân chúng ùn ùn kéo đến.

Dù có người nện vào gáy Alexaska hay nguyền rủa nó, nó cũng mặc, miễn sao chỗ nào nó cũng gí được mũi vào một tí. Len lỏi trong đám người đông đúc, nó đến tận các cửa hiệu, bắt chuyện với nhà buôn, hỏi han giá cả, bông phèng. Alioska miệng há hốc, phải chặt vật lắm mới đi theo được nó. Trông thấy một bà to béo, mặc áo khoác dạ, đầu đội mũ lông cáo chùm lên chiếc khăn quàng, Alexaska bèn kéo lê chân, toàn thân run rẩy, lắp bắp nói:

- Bẩm bà… à… à… cao quý, xin… in… in bà làm… àm… phúc… úc cho một đứa trẻ mồ… ồ ồ… côi… ôi… khốn… ốn… khổ… ổ đang chết… ết… đo… ói…

Mụ lái buôn goá chồng, vén váy, móc ví đeo ở bụng lấy ra hai đồng nửa kopeik cho Alexaska rồi nghiêm mặt làm dấu. Hai chú bé liền chạy đi mua bánh chả và uống rượu mật ong hoà gia vị nóng hổi.

- Tớ đã bảo cậu mà, đi với tớ, không có sợ gì cả mà! - Alexaska nói.

Người vẫn ùn ùn kéo đến. Có người đến để nhìn thiên hạ và hóng chuyện người ta bàn tán, kẻ thì đến để trưng quần áo mới và lại có những kể đến để hễ có gì sơ hở là khoắng ngay một mẻ. Trong một ngõ hẻm, tóc vụn rải rác trên tuyết như một bức thảm dạ, đám thợ cạo bập kéo lách cách gọi khách. Một gã thợ cạo để khách hàng ngồi lên một súc gỗ cắm xuống tuyết rồi chụp lên đầu khách một cái nồi đất, lấy kéo cắt chỗ tóc thò ra khỏi miệng nồi. Ồn ào nhất là dãy hàng tạp hoá. Ô đây, những mụ đàn bà lắm lời, gào lên như có đám cháy trong khi mua bán kim, chỉ, khuy, mọi thứ lặt vặt Alioska sợ lạc nên tay không rời thắt lưng Alexaska.

Khi chúng trở lại quảng trường thì có một người đàn ông chạy qua, miệng kêu cái gì không rõ. Một đám người dầy đặc từ phố Vavacka tiến lại, tiếng hú, tiếng còi nhức óc. Bọn xtreletz giơ thẳng tay lên, khiêng người bị đánh. Giọng đầy nước mắt, họ quay về các ngả hét to lên:

- Hỡi các đạo chính thống! Các bạn hãy nhìn xem chúng hành hạ người bán hàng nầy như thế nào…

Người ta đặt kẻ bị thương vào một chiếc xe trượt tuyết đã tháo ngựa. Gã xtreletz Opsey Rezov trèo lên xe, rồi lặp lại cái luận điệu cũ của gã - Gã nói - Bọn Đức điên cuồng như lũ chó dại đã đánh đập gần chết một người buôn bán hiền lành và bọn quý tộc quyền thế sắp sửa dâng cả thành phố Moskva cho bọn ngoại quốc muốn làm gì thì làm!

Alexaska và Alioska len lỏi đến tận chỗ chiếc xe. Alioska ngồi thụp xuống, bỗng nhận ra ngay người bị đánh là bác bán hàng béo có cặp mắt ti hí, đội mũ lông thỏ rừng đã bán cho nó hai cái bánh chả ở quảng trường Lubianka Hắn sặc sụa mùi rượu vodka và rên rỉ mãi đã mệt nhoài. Hắn nằm nghiêng người, úp mặt vào rơm, khẽ lải nhải:

- Ôi, ôi, hãy vì Chúa để cho tôi đi, đừng giữ tôi ở đây!

Opsey Rezov làm dấu thánh giá, rồi hướng về phía các nhà thờ và đám cử toạ, nghiêng mình chào. Trong đám đông có tiếng bọn xtreletz xì xào. Cơn phẫn nộ mỗi lúc một tăng. Bỗng có tiếng hô: "Họ kia rồi, họ kia rồi".

Từ cửa ô Xpaskie, trên vết đường do xe trượt tuyết để lại, hay kỵ sĩ phi ngựa tới. Người thứ nhất mặc áo dài của quân xtreletz màu đỏ quýt, đầu đội mũ lông lệch xuống mang tai một cách ngang tàng. Thanh gươm cong nạm kim cương đập vào chiếc chăn nhung trùm mông ngựa. Không hề kìm ngựa chậm lại, người đó bỏ dây cương mặc ngựa lao vào đám đông. Nhiều người hoảng sợ, giơ tay nắm dây cương giữ ngựa lại. Người kỵ sĩ quay phắt đầu lại, để lộ hàm răng thưa vàng khè. Người đó trán rộng, mắt sâu và râu cứng. Đó là Yararui, biệt hiệu của dân Moskva đặt cho lão vương hầu Ivan Andreevich Khovanski, một tên tổng trấn, dòng dõi quý tộc quyền thế lâu đời và kẻ thù bất cộng đái thiên với họ Narytskin dòng dõi tầm thường. Thấy lão mặc áo dài của trung đoàn họ, đám xtreletz kêu lên:

- Đức ông đứng về phe chúng ta, Ivan Andreevich đứng về phe chúng ta.

Rồi họ chạy vội về phía lão.

Người kỵ sĩ thứ hai tới chậm hơn là Vaxili Vaxilievich Golixyn. Hắn vừa vỗ về cổ ngựa vừa hỏi:

- Hỡi các đạo hữu chính thống, anh em làm loạn à? Ai đã làm gì thiệt hại đến anh em? Và về vấn đề gì? Nói đi, chúng ta suốt ngày suốt đêm chỉ nghĩ đến lợi ích của dân thôi. Ở trên kia. Sa hoàng đã trông thấy các anh em, nhưng vì Sa hoàng còn nhỏ nên ngài sợ và phái chúng ta ra xem sự thể ra sao.

Đám đông mồm há hốc, ngắm nghía chiếc áo khoác bằng gấm của hắn - với giá tiền chiếc áo khoác nầy, người ta có thể mua được nửa thành phố Moskva họ ngắm nghía những chiếc nhẫn có nạm ngọc đeo trên mấy ngón tay đang vuốt ve con ngựa. Mấy chiếc nhẫn lóe ra muôn vàn ánh sáng. Đám đông lùi lại không trả lời. Vaxili Vaxilievich cười, thúc ngựa tiến lên đứng song song sát bên ngựa Khovanski.

Bọn xtreletz kêu với Vaxili Vaxilievich:

- Đức ông hãy giao bọn đại tá cho chúng tôi. Chúng tôi sẽ đem chúng ra xử lấy: treo đầu chúng trên đỉnh một tháp chuông. Những vị quý tộc quyền thế ở trên ấy nghĩ gì? Tại sao họ lại buộc chúng tôi phải chấp nhận một đứa bé con, cái thằng nhãi nhép của nhà Narytskin làm Sa hoàng?

Khovanski đưa mép bao tay vuốt bộ ria hoa râm của lão. Lão giơ tay lên. Mọi người im lặng.

- Hỡi quân xtreletz! - Lão nhổm người trên yên ngựa. Mặt đỏ tía tai, lão cất cái giọng ồ ồ cố nói thật to để cho những người đứng xa nhất cũng nghe rõ - Hỡi quân xtreletz, bây giờ chính bản thân các ngươi đã thấy được cái ách không sao chịu nổi mà bọn quý tộc quyền thế đè lên đầu lên cổ các ngươi. Bây giờ bọn chúng đã chọn, có Chúa biết được, một Sa hoàng như thế nào. Không phải ta đã tôn Sa hoàng đó lên ngôi. Rồi đây các ngươi sẽ thấy: không những chúng sẽ không trả lương cho các ngươi mà còn chẳng cho các ngươi có gì mà ăn nữa. Rồi các ngươi sẽ phải làm như tụi nông nô. Rồi con cháu các ngươi sẽ suốt đời làm nông nô cho nhà Narytskin. Hơn thế nữa… chúng sẽ bán các ngươi, chúng sẽ bán tất cả chúng ta cho bọn ngoại quốc… Chúng sẽ phá huỷ Moskva và đạo Chính thống… Sức mạnh của người Nga xưa kia, nay đâu rồi, hở các bạn?

Nghe đến đấy, đám đông gào thét một cách kinh khủng đến nỗi Alioska đâm hoảng: "Thôi chết rồi, họ sắp sửa dẫm bọn mình chết bẹp mất!". Alexaska Melsikov nhảy từ chiếc xe nầy sang chiếc xe khác, đút hai ngón tay vào miệng huýt sáo. Người ta chỉ nghe thấy tiếng nói của Yararui đang gân cổ gào lên:

- Hỡi quân xtreletz, hãy tiến lên! Chúng ta hãy qua sông đến chỗ các trung đoàn đóng quân bên đó rồi ta sẽ bàn tính sau.