ẻ thù hôm qua (và cả hôm nay nữa) vẫn luôn luôn còn kia. Phải làm gì đây? Có nên chăng chỉ “để nó ở bên ngoài” hệ thống, như d’Argenlieu đã chấp nhận ngày 2/8/1946? Được Mendès France thăm dò ý kiến từ đầu tháng 7 để trao trách nhiệm làm Tổng đại diện Pháp tại miền Bắc Việt Nam, Sainteny lúc đầu có do dự. Sau khi đã hỏi ý kiến De Gaulle, cuối cùng ông ta đã chấp nhận.

Trên thực tế, việc cử Sainteny, ngày 7/8, làm Tổng đại diện Pháp tại Bắc Việt đã gây lo ngại cho cả Sài Gòn lẫn Washington: họ tự hỏi phải chăng Paris lại sắp sửa “tán tỉnh” ông Hồ Chí Minh? Người ta van nài Mendès France hãy giới hạn đến mức tối đa về nội dung nhiệm vụ của Sainteny.

Ngày 10/10/1954, gần 8 năm phải rời bỏ nó ra đi, Chính phủ Hồ Chí Minh trở về với thủ đô Hà Nội của mình, sau khi quân Pháp vừa rút khỏi. Trừ một vùng rộng xung quanh Hải Phòng - Hòn Gai (mà quân Pháp sẽ phải rút khỏi trong thời hạn 300 ngày), toàn bộ khu vực ở phía Bắc vĩ tuyến 17 sẽ được quân đội Pháp trả lại cho sự kiểm soát của Chính phủ Hồ Chí Minh trong vòng tháng 10 năm đó.

Liền sau khi vừa trở về đóng tại Hà Nội, Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã biểu lộ một sự quan tâm tích cực trước tình hình diễn biến của tình hình miền Nam. Ngay từ những cuộc gặp gỡ đầu tiên với Sainteny, Chủ tịch Hồ Chí Minh và bộ trưởng Ngoại giao Phạm Văn Đồng đã tìm cách xác định rõ cái chính sách mà cuối cùng nước Pháp mong muốn thực hiện tại Việt Nam.

Trong một bức điện gửi bộ trưởng Guy La Chambre ngày 21/10, Sainteny kể lại như sau cuộc “tiếp xúc trở lại” với Hồ Chí Minh:

“… Đúng là con người của năm 1945-1946 đang đứng trước mắt tôi và sau một giây do dự khá nặng nề, đã lao đến ôm chầm lấy tôi.

“Vẫn giản dị, vẫn coi thường chuyện nghi thức và danh vọng như xưa, ông thể hiện tư cách là người chủ. Sức khỏe của ông hình như đã được hồi phục, và sự vắng mặt những dấu ấn của sự già nua là những biểu lộ bên ngoài của một con người hoàn toàn tự chủ... Không thể nào chối cãi được rằng toàn dân kính mến ông ngoài mọi suy nghĩ chính trị...

“Trong cuộc hội kiến của chúng ta ngày 18/10, ông rất chú ý loại trừ hết tất cả những gì có thể gợi lại hình ảnh cuộc chiến tranh đẫm máu mà người Pháp cũng như Việt vừa mới tức thời thoát khỏi. Ông muốn tiếp tục cuộc đối thoại ở phần mà chúng tôi đã phải tạm ngưng năm 1946 và sẽ không oán trách gì chúng ta về chuyện đã tiến hành cuộc chiến tranh đến cùng suốt 8 năm cũng chẳng oán trách gì riêng tôi vì đã coi tôi như kẻ chết rồi tại đường Paul - Bert ngày 19/12/1946. Vẫn như vậy đó, con đường mà chúng ta còn đang đối diện ngày hôm nay và đang nắm trong tay mình số phận của các vị trí Pháp tại Việt Nam và châu Á... Tuy nhiên, tất cả những điều này chỉ mới được ghi nhận trên một bình diện hoàn toàn cá nhân, và chính là ở đây và bây giờ... mà quan điểm của chúng ta cần được làm sáng tỏ.

“Nước Việt Nam dân chủ tuyên bố sẵn sàng nói chuyện, sẵn sàng đàm phán, sẵn sàng dành cho chúng ta một địa vị rất đáng chấp nhận, nói tóm lại là tôn trọng hiệp định Genève và nghiêm túc thi hành.

“Cho nên cần phải chớp lấy lời tuyên bố đó và buộc ông ta phải “hạ ván bài”, đừng để ông ta có thời gian nghĩ lại. Hôm nay tôi tin... có thể làm được cái điều vừa nói, nhưng... tôi chỉ làm một cách hoàn toàn thẳng thắn.

“Chúng ta đã nhiều lần thất bại trong khi cố gắng tìm cách giải quyết vấn đề Việt Nam khủng khiếp này, bởi vì ý đồ của chúng ta không minh bạch. Tại nước này, đã quá nhiều lần chúng ta cho tay kia nhưng lại tìm cách lấy lại tay này. Sụ ngờ vực mà Thủ tưởng Mendès France đã tố cáo một cách có căn cứ tại Genève, đã đầu độc mọi quan hệ của chúng ta và làm cho mọi sáng kiến của chúng ta thất bại, chính là xuất phất từ xu hướng sai lầm đó.

“Vậy nhưng, nhung ý đồ của chúng ta, một lần nữa, vẫn tỏ ra không minh bạch cho lắm trước con mắt của kẻ thù hôm qua của chúng ta. Ngay theo nhận xét của tôi, tôi cũng xin vì tôn trọng sự thực mà thú nhận rằng những ý đồ đó chẳng minh bạch hơn chút nào.

“Bởi vậy một lần nữa, thưa Ngài Bộ trưởng, trước khi tiến lên xa hơn và khai thác cái vị trí thuận lợi tôi vừa khôi phục lại được ở đây, tôi yêu cầu Ngài Bộ trưởng vui lòng vì quý trọng và vì tình bạn mà xác định rõ cho tôi biết cái điều mà Chính phủ đang chờ đợi tôi thực hiện là điều gì.

“Cũng với tinh thần thẳng thắn mà tôi đã tự cho phép mình bộc lộ với Ngài, tôi yêu cầu Ngài đề nghị với Thủ tướng Mendès France đừng để tôi trong tình trạng lập lờ này lâu hơn nữa... Nhất thiết tôi phải được biết có thể dấn bước vào con đường của hiệp định Genève, với tất cả những hậu quả kéo theo (đặc biệt là việc giữ lại các đồng bào của ta) hay là tôi chỉ ở đây để lừa gạt và, bằng sự hiện diện của tôi trấn an những kẻ đối thoại của chúng ta, trong khi một chính sách cứng rắn rõ ràng đang được thực hiện ở nơi khác. Đây chính là cái thủ đoạn mà tôi không thể nào chấp nhận tiếp tay...

“Tôi đã nhận nhiệm vụ này với điều kiện là tôi sẽ có thể từ chức nếu ở đây tôi đứng trước một công cuộc Xô Viết hóa toàn bộ. Tôi chẳng bao giờ muốn dính líu đến một công cuộc như vậy.

“Cũng trong tinh thần ấy, tôi khước từ việc lấy sự hiện diện của tôi để bảo lãnh cho bất cứ một chính sách tái chinh phục nào, nó sẽ không khỏi làm tiêu tan nốt những phương tiện ít ỏi mà chúng ta còn giữ được nếu không phải là nó sẽ dẫn đến cho chúng ta một sự tái diễn chiến tranh đầy thảm họa.

“Tôi không nghĩ rằng giờ đây chúng ta phải lo sợ gì về con đường thứ nhất. Đúng là nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là một nước cộng sản; nhưng nó tỏ ra muốn giữ một sự độc lập nào đó về mặt này. Chính là bằng cách gần gũi nó mà chúng ta vừa tránh cho nó trở thành hoàn toàn là một vệ tinh của Mạc Tư Khoa, vừa tạo cho nó những cơ hội tiếp xúc không thể nào thiếu được đối với phương Tây.

“Con đường này không mở ra cho chúng ta nhiều hy vọng lắm; nó đầy dẫy những chướng ngại vật đủ loại; nó đòi hỏi chúng ta phải có một đức tính kiên trì siêu phàm. Tuy vậy nó vẫn là con đường duy nhất có thể mang lại cho chúng ta cái may mắn thấy mình được giữ lại ở một vị trí quan sát đặc biệt tại khu vực Đông Nam châu Á nơi mà sự nghiệp của nước Pháp chưa phải đã đến lúc bị xóa bỏ.

“Giờ đây, chắc rằng Ngài đã thấy rõ giá trị của những con bài đã được thử nghiệm ở miền Nam... Vậy thì chỉ duy nhất con bài chúng ta có thể chơi ở đây tỏ ra sẽ không đưa chúng ta đến chỗ bị hoàn toàn hất cẳng. Chính đó là con bài mà chúng ta phải chơi thử, nhưng không được đánh dấu...”

Bên lề bức điện, phó văn phòng của Thủ tướng Pierre Mendès France kiêm cố vấn về các vấn đề chính trị Đông Dương của Thủ tướng, Claude Cheysson, đã ghi, ngày 2/11:

“… Hiện nay, chúng ta yêu cầu ông Sainteny bảo vệ đến mức tối đa lợi ích của nước Pháp và duy trì với các nhà chức trách Việt Nam những mối quan hệ cho phép chúng ta, nếu có cơ hội, tiến xa hơn nữa một khi chính sách của chúng ta đối với Trung Quốc cũng đến lượt chuyển biến. Không thể nào thúc ép sự kiện đi nhanh hơn. Cũng không thể nào từ bỏ việc củng cố miền Nam Việt Nam chừng nào còn có cơ may củng cố được…

“Ông Sainteny... trong mọi trường hợp, sẽ phải cảnh giác chống lại một sự hấp tấp quá vội vàng và cái xu hướng rất đậm nét muốn đơn giản hóa quá mức các vấn đề”.