uổi trẻ qua nhanh dưới đất, huống chi ở trên cây, nơi mọi thứ mang số phận rụng rớt: lá cũng như quả. Cosimo già đi. Biết bao năm trời, biết bao đêm dài trong giá lạnh, gió lùa, nước xối, tại một chỗ trú mỏng manh hoặc hoàn toàn trống vắng, xung quanh là không gian, không một mái nhà, một bếp lửa, một đĩa xúp nóng… Cosimo giờ đây là một cụ già gầy còm, chân khoèo, tay dài như khỉ, lưng còng, thụt gọn trong chiếc áo khoác da thú nối với cái nắp mũ choàng, trông như một vị thầy dòng đầy lông đầy lá. Khuôn mặt sạm nắng, xếp nếp như của một hạt dẻ, cặp mắt tròn vo long lanh lọt giữa các vết nhăn.

Quân Napoléon thất bại thảm hại ở sông Berezina, hạm đội Anh bổ bộ lên cảng Genova, chúng tôi trải qua những ngày chờ đợi các tin tức diễn biến đột ngột. Ở thị trấn BóngRâm không ai thấy Cosimo: anh đang ở trong rừng đu bám trên một cây thông sát bên tuyến đường Pháo binh nơi các cỗ đại bác đang được vận chuyển tới Marengo. Anh nhìn về hướng Đông, trên con lộ hoang vắng lúc này chỉ thấy những người mục đồng với bầy dê hoặc những con la chất đầy củi. Anh chờ gì? Napoléon thì anh đã hội kiến, cuộc Cách mạng à, anh biết nó đã kết thúc thế nào, chỉ còn chờ những điều tệ hại nhất. Thế mà anh vẫn ở đó, mắt đăm đăm, như thể bất cứ lúc nào tại cái khúc quanh cũng có thể xuất hiện đạo quân của Hoàng đế, đầy dấu vết băng giá từ đất Nga, và Bonaparte trên yên ngựa, cằm lởm chởm rũ xuống ngực, nóng sốt, xanh xao… Hoàng đế hẳn sẽ dừng lại dưới gốc cây thông (đằng sau ông: những bước chân loạt soạt hỗn độn, những chiếc ba lô, những chiếc báng súng lịch bịch bỏ xuống đất, những người lính mệt nhoài ngồi bên con lộ, cởi giày, tháo băng trên những đôi chân đầy thương tích) và ắt sẽ nói:

– Này Công dân xứ Rondo, ông đã có lý: hãy đưa lại cho ta các đề khoản Hiến pháp mà ông đã tự tay thảo ra, hãy đưa lại cho ta các ý kiến mà từ Ủy ban chấp chính, cho đến Hội đồng Tổng tài, cũng như Đế chế đã không đoái hoài: chúng ta khởi sự lại từ đầu, chúng ta tái dựng Cây Tự do, chúng ta cứu vớt Tổ quốc Phổ quát!

Chắc chắn đó là những giấc mơ và niềm hy vọng của Cosimo.

Vậy mà, một ngày, từ phía Đông, trên tuyến đường Pháo binh, có ba hình bóng lụi khụi đi tới. Một, khập khiễng, chống nạng, người thứ hai, đầu quấn băng, người thứ ba, lành lặn hơn, chỉ đeo miếng vải đen một bên mắt. Những tấm nùi giẻ xác xơ trên người, những dải dây tết lủng lẳng trước ngực, một người trong bọn, đội chiếc mũ côn-bắc, đã mất phù hiệu song vẫn còn lòng thòng cọng lông vũ, những chiếc giày ống nứt toạc khắp bắp chân, dường như chúng từng là bộ quân phục của Đội cận vệ của Napoléon. Họ không có vũ khí, hay đúng ra: một người, khua khua cái vỏ kiếm rỗng, người kia, một bên vai vác nòng súng như vác chiếc đòn gánh bó đồ. Họ bước đi và ca vang:

– De mon pays… De mon pays… De mon pays…90, như ba kẻ say.

– Này! Này! Các lữ khách! Anh tôi la lớn. Quý vị là ai?

– Nhìn kìa, loài chim nào thế! Ông bạn làm gì trên đó vậy? Đang xơi hạt thông à?

Một người khác:

– Ai định cho chúng ta xơi hạt thông? Với cơn đói đang dày vò như thế này mà hắn muốn chúng ta xơi hạt thông ư?

– Và cơn khát nữa chứ! Cơn khát vì đã chỉ được nốc băng tuyết!

– Chúng tôi thuộc Đệ tam Trung đoàn Kỵ binh!

– Đầy đủ quân số!

– Tất cả những người còn lại!

– Ba trên ba trăm: không phải là ít!

– Phần tao, thoát chết, thế là đủ!

– Ê! chưa đâu, còn phải tha cái thân về tới tận nhà!

– Đồ chết tiệt!

– Chúng ta là những kẻ chiến thắng ở Austerlitz!

– Và là những kẻ bị tháu cáy ở Vilna! Hoan hô!

– Này! chú chim biết nói, làm ơn chỉ cho chúng tôi một căng tin rượu trong vùng này.

– Chúng tôi đã nốc cạn các thùng rượu khắp nửa châu Âu, thế mà khát vẫn hoàn khát.

– Vì chúng tôi bị đạn bắn lỗ chỗ, nên rượu chảy mất toi.

– Mi thì chỉ biết chỗ chỗ lỗ của mi!

– Một căng tin nơi người ta cho chúng tôi uống chịu!

– Chúng tôi sẽ quay lại trả tiền sau!

– Napoléon sẽ trả đấy!

– Prrr…

– Nga Hoàng sẽ trả! Ông ta đang bám sát chúng tôi, hãy đưa hóa đơn cho ông ta!

Cosimo nói:

– Rượu thì ở vùng này không có, song quá về phía kia một chút thì có một con suối, các ông có thể đến đấy để giải quyết cái khát.

– Vậy thì ông bạn cứ đến đấy mà chết nghỉm trong suối, thật là chán mớ đời!

– Nếu không bị mất khẩu súng ở Vistula thì giờ này tôi đã đoàng cho ông bạn một phát và thế là có một xiên thịt chim hét nướng!

– Chờ đây: tao ra dòng suối nhúng đôi chân đang bị phồng rộp một tí…

– Chả thiết, hãy rửa luôn cái phần sau của mày luôn thể…

Thế nhưng cả ba cùng đi đến dòng suối, cởi giày, nhúng chân, rửa mặt và giặt giũ đồ đạc. Cục xà phòng thì do Cosimo đưa, anh thuộc diện người khi có tuổi thì trở nên sạch sẽ hơn, bởi họ thấy tự tởm về sự ở bẩn của mình mà hồi trẻ họ không nhận ra. Cho nên, đi đâu anh cũng giắt trong người một cục xà phòng. Sự tươi mát của nước xua bớt sương khói say sưa nơi ba người lính. Cơn say qua đi thì hân hoan cũng qua đi, tâm trạng buồn bã lại, họ thở dài và nghẹn ngào. Song trong tâm trạng đó, làn nước trong vắt trở nên niềm vui tươi, họ thụ hưởng, ca vang:

– De mon pays… De mon pays…

Cosimo đã trở lại chỗ giám sát bên lề con lộ. Anh nghe ra tiếng vó ngựa. Đây rồi, một đội kỵ binh đang phi tới, bụi tung mịt mù. Họ mặc những bộ quân phục anh chưa từng thấy; bên dưới những chiếc mũ côn-bắc nặng trĩu: những khuôn mặt vàng hoe, râu ria rậm rạp, hơi hốc hác, những cặp mắt xanh nhíu lại. Cosimo ngả nón chào:

– Ngọn gió lành nào đã đưa các kỵ sĩ tới đây?

Họ kềm ngựa:

– Sdrastvuy! Này ông bạn, batjuska, từ đây tới đó mất bao lâu?

– Sdrastvuyte! Các chiến binh, Cosimo nói, anh có chút vốn liếng về một số thứ tiếng, ngay cả tiếng Nga. Kudà vam? Tới đâu?

– Tới chỗ con lộ này dẫn tới…

– Thế à, con lộ này dẫn tới nhiều nơi lắm… Thế các chiến binh đi đâu?

– V Pariž.

– Vậy à, có nhiều con lộ thuận lợi hơn nhiều để tới Paris…

– Niet, nie Pariž. Vo Frantsiu, za Napoleonom. Kudà vedjòt eta doroga?

– Ôi chao! Rất nhiều nơi: thị trấn Ôliusà, bãi Đá Cụt, eo Cửa Sập…

– Vậy hả? ÔLiuSà à? Niet, niet.

– Nếu muốn, có thể tới cả Marseille nữa đấy…

- V marsel… da, da, marsel… Frantsia…

– Thế các ông tới Pháp để làm gì vậy?

– Napoléon đã kéo đến khai chiến với Hoàng đế chúng tôi, bây giờ thì Hoàng đế chúng tôi đang đuổi theo Napoléon.

– Thế các kỵ sĩ xuất phát từ đâu?

- Iz Charkova. Iz Kieva. Iz Rostova.

– Vậy là các ông đã ghé qua nhiều nơi chốn đẹp đẽ! Thế giữa xứ chúng tôi và nước Nga các ông thích nơi nào hơn?

– Chốn đẹp hay chốn xấu, chúng tôi luôn yêu nước Nga.

Tiếng vó nước đại, một đám bụi mù, một con ngựa dừng lại, viên sĩ quan trên yên nói lớn với những người lính kỵ binh:

- Von! Marš! Kto vam pozvolil ostanovitsja?

- Do svidanja, batjuska! - Họ nói với Cosimo – Nam porà…- và thúc ngựa đi.

Viên sĩ quan ở lại dưới gốc cây thông. Người cao, mảnh khảnh, vẻ quý phái và buồn, mái đầu trần ngước lên bầu trời mây nổi vân.

- Bonjour, monsieur - viên sĩ quan nói với Cosimo – Vous connaissez notre langue?91

– Vâng, thưa ông chỉ huy trưởng – anh tôi trả lời – mais pas mieux que vous le Français, quand même92

- Êtes-vous un habitant de ce pays? Êtiez-vous ici pendant qu’il y avait Napoléon?93

– Oui, monsieur l’officier94

- Comment ça allait-il?95

- Vous savez, monsieur, les armées font toujours des dégâts, quelles que soient les idées qu’elles apportent96.

- Oui, nous aussi nous faisons beaucoup de dégâts… mais nous n’apportons pas des idées…97

Dù là kẻ chiến thắng, viên sĩ quan mang một vẻ sầu muộn và lo lắng. Cosimo đâm ra có thiện cảm với anh ta, anh muốn an ủi:

- Vous avez vaincu!98

- Oui nous avons bien combattu. Très bien. Mais peut-être…99

Đột nhiên có tiếng la hét, tiếng luỵch huỵch, tiếng vũ khí va chạm nhau.

- Kto tam? - viên sĩ quan hỏi.

Nhóm lính kỵ binh quay lại, kéo lết các thi thể nửa trần truồng trên đất, họ cầm cái gì đó bên tay trái (tay phải khua thanh đại đao, sáng loáng và – vâng đúng vậy – đầm đìa máu), cái gì đó này chính là những chiếc đầu râu tóc của ba người lính kỵ binh nhẹ bợm nhậu.

- Frantsuzy! Napoleon! Tất cả đều bị hạ thủ!

Viên sĩ quan trẻ, qua một mệnh lệnh cộc lốc, bảo họ mang đi khỏi đây. Anh ta quay mặt lại. Nói thêm với Cosimo:

– Vous voyez… La guerre… Il y a plusieurs années que je fais le mieux que je puis une chose affreuse: la guerre… et tout cela pour un idéal que je ne saurais presque expliquer moi-même…100

– Tôi cũng thế – Cosimo trả lời – từ nhiều năm nay tôi sống vì những lý tưởng mà mình cũng không biết giải thích cho chính mình: mais je fais une chose tout à fait bonne: je vis dans les arbres 101

Viên sĩ quan từ sầu muộn chuyển sang bồn chồn.

– Alors - anh ta nói – je dois m’en aller. Chào Cosimo theo kiểu quân sự – Adieu, monsieur… Quel est votre nom 102

- Le Baron Côme de Rondeau - Cosimo nói lớn, khi viên sĩ quan đã rời vó ngựa – Proščajte, gospodin… Et le vôtre?103

- Je suis le Prince André104 Và cú phi nước đại cuốn theo luôn cái tên họ của anh ta.