hị chúng tôi và nhà công tước đào vong xứ HầuBao kịp thời trốn khỏi BóngRâm để không bị quân đội Cộng hòa bắt giữ. Nhân dân BóngRâm như trở lại những ngày vụ mùa hái nho. Họ dựng Cây Tự do, lần này thì đúng theo mẫu của người Pháp, tức là có phần giống với cây bôi mỡ thưởng quà. Cosimo, khỏi nói, đeo bám trên đó, đầu đội mũ bê rê xám; song anh nhanh chóng thấm mệt và chuyền đi nơi khác.

Xung quanh các dinh phủ quý tộc, có phần náo động, những tiếng hét:

– Quý tộc, quý tộc, điệu lên cột treo, ça ira!

Phần tôi, được để yên, vì tôi là em của anh tôi, và chúng tôi là những kẻ lúc nào cũng không mấy thiết tha với hai chữ quý tộc; trái lại đằng khác, rồi tôi còn được coi là một nhà yêu nước (cho nên, khi mọi thứ lại đổi thay, tôi đã bị phiền).

Dân chúng thành lập một municipalité82, cử ra một maire83, hoàn toàn theo kiểu Pháp; anh tôi được bổ nhiệm vào Ủy ban Lâm thời, dù nhiều người không đồng tình, vì coi anh là người không tỉnh trí. Những kẻ thuộc chính quyền cũ cười khẩy và bảo rằng đúng là một lũ rồ.

Các buổi họp của Ủy ban diễn ra trong một dinh thự trước kia là của thống đốc thành Genova. Cosimo đu đeo trên một cây minh quyết, trong tầm cao của các khung cửa sổ, theo dõi các cuộc thảo luận. Đôi khi anh tham gia, lớn tiếng tranh cãi, và bỏ phiếu. Như ta biết, người cách mạng quả là hình thức chủ nghĩa hơn cả kẻ bảo thủ: cứ thấy cần phải lặp lại rằng cái phương pháp đu đeo ấy trông không đặng, rằng nó làm giảm uy tín của Hội đồng v.v… Và khi chế độ Cộng hòa nhóm Genova bị họ thay thế bằng chế độ Cộng hòa bờ biển Liguria, thì anh tôi không được cử vào Ủy ban Hành chính nữa.

Đấy là chưa nói, trong khoảng thời gian ấy, anh tôi đã viết và phổ biến một bản Dự thảo Hiến pháp cho nền Thị trấn Cộng hòa cùng với bản Tuyên ngôn về Quyền Đàn ông, Đàn bà, Trẻ con, Thú nuôi, Thú hoang dã, gồm cả Chim, Cá, Côn trùng, và Thực vật, dù là Cây cao bạt ngàn hay là Cọng rau Ngọn cỏ. Đó là một công trình tuyệt vời, có thể sử dụng để hướng dẫn bất cứ một chính quyền nào; vậy mà nó không lọt vào mắt xanh của ai và vẫn cứ là những con chữ chết.

Tuy nhiên, phần lớn thời gian Cosimo vẫn trải qua trong rừng, nơi những người lính công binh Pháp đang mở một tuyến đường vận chuyển đại pháo. Lính công binh, với những bộ râu dài thò ra dưới những chiếc mũ côn-bắc và lẩn vào trong những chiếc áo tạp dề da, khác với lính các binh chủng khác có lẽ ở sự thể: họ không phải gánh theo sau các dấu vết của thảm họa và hoang phí, mà ngược lại, được mang theo niềm mãn nguyện về các sự vật đã để lại và sự kì vọng mình đã thực hiện chúng một cách tốt nhất. Rồi họ có nhiều chuyện để kể: băng ngang những quốc gia, sống qua những cuộc vây hãm và những trận đánh; một số thậm chí đã mục kích những sự kiện lớn lao diễn ra tại Paris: cuộc phá ngục Bastille và những cuộc xử chém; Cosimo trải qua những buổi tối nghe họ kể. Cuốc xẻng để sang một bên, họ ngồi xung quanh đống lửa, rít những tẩu thuốc ngắn, ôn lại kỷ niệm.

Ban ngày, Cosimo giúp những người lính địa chính vạch ra tuyến đường. Không ai thích hợp hơn anh trong việc này: anh biết mọi ngả đường sao cho việc chuyên chở chịu độ chênh nhỏ nhất và cây cỏ ít bị tổn hại nhất. Anh luôn lo lắng, không chỉ cho pháo binh Pháp, mà còn cho cả người dân ở các thôn xóm không đường không sá. Toàn bộ chuyến ghé ngang của đoàn lính tráng lùa gà lùa vịt này ít ra sẽ để lại một mối lợi: một con đường trả bằng cái giá của bầy gà bầy vịt ấy.

Cũng đỡ là, từ lúc đó, không ai chịu thấu các đội quân chiếm đóng nữa, nhất là sau khi họ chuyển từ quân Cộng hòa sang quân Hoàng đế. Thiên hạ tìm tới các phần tử yêu nước để xổ ra nỗi tức tối của mình:

– Nhìn xem các người bạn của chúng ta đang làm gì kìa!

Và những phần tử yêu nước thì dang tay, nhìn trời, trả lời:

– Biết làm sao đây! Lính tráng mà! Hy vọng mọi chuyện rồi sẽ qua!

Quân Napoléon lùa heo, bò, ngay cả dê, khỏi chuồng. Sưu thuế nặng nề hơn trước. Thêm vào đó là đi quân dịch. Về chuyện nhập ngũ, ở xứ chúng tôi, không ai bao giờ muốn hiểu; các thanh niên bị gọi bỏ trốn vào rừng.

Cosimo thực hiện mọi chuyện trong khả năng của mình để giảm bớt sự thiệt hại: anh trông nom bầy gia súc mà một số gia đình tiểu nông giấu trong rừng vì sợ bị cướp mất; anh canh chừng các chuyến vận tải thóc lúa hoặc ôliu một cách bí mật tới xưởng nghiền, tránh không cho quân Napoléon trích phần trưng dụng; anh chỉ cho các tân binh biết những hang động trong rừng để họ có thể ẩn náu. Tóm lại, anh tìm cách bảo vệ nhân dân trước các sự hiếp đáp, song tấn công quân chiếm đóng thì chưa bao giờ, dù rằng vào thời gian đó trong rừng bắt đầu có những nhóm vũ trang với chó bác-bê gây khó khăn cho người Pháp. Cosimo, kẻ cứng đầu, không bao giờ muốn phủ nhận, trước đây mình là bạn của người Pháp, anh tiếp tục nghĩ mình phải trung kiên, dù rằng nhiều điều đã đổi thay và khác hoàn toàn với sự mong đợi của anh. Rồi cũng cần phải để ý rằng anh đã bắt đầu già, không còn hoạt động xông xáo như trước, không ở phe này lẫn phe kia.

Napoléon tới Milano để tự xưng vương, sau đó ông thực hiện vài chuyến du hành trên đất Ý. Tại mỗi thành phố, ông được tiếp đón với những lễ hội tưng bừng, được mời đi xem các di tích qúy hiếm và các đền đài. Tại thị trấn BóngRâm, trong chương trình còn có chuyến đi thăm “nhà yêu nước trên đỉnh cây”, bởi vì, như thường xảy ra, bụt nhà không thiêng, ở vùng chúng tôi chẳng ai quan tâm đến anh nữa, song ở các vùng khác, đặc biệt là ở nước ngoài, tiếng tăm anh nổi như cồn.

Đây không phải là một cuộc gặp gỡ thường tình. Toàn bộ được Ủy ban Lễ hội của thị trấn sắp xếp để tạo ấn tượng đẹp. Quyết định kiếm một ngọn cây to lớn tươi tốt: người ta chọn cây sồi, song cây hồ đào lại mọc ở chỗ tốt nhất, thế là lá sồi được đem lên hóa trang thêm và các dải băng ba sắc cờ Pháp, ba sắc cờ vùng Lombardia, cùng với phù hiệu, tràng hoa cũng được gắn lên. Người ta mời anh tôi đu bám trên cao, ăn mặc kiểu lễ hội, song đội chiếc mũ lưỡi trai da mèo rừng đặc thù của anh, và trên vai thì vắt chiếc khăn quàng cổ đuôi sóc.

Mọi sự được ấn định là sẽ bắt đầu vào mười giờ sáng, dân chúng đã đông đảo tựu quanh thành một vòng tròn lớn; song tất nhiên, chưa tới mười một giờ rưỡi thì chưa thấy bóng Napoléon; anh tôi, lúc này đang về già, bắt đầu mang chứng hẹp bọng đái, cực kỳ không thoải mái, thỉnh thoảng phải nép sát mình vào thân cây để đi tiểu.

Hoàng đế tới, hàng loạt những chiếc mũ hai mũi dập dềnh đằng sau. Đã đúng ngọ, Napoléon nhìn lên cành lá phía có Cosimo, nắng chói mắt. Ông mở lời với anh bằng dăm ba câu mào đầu:

– Je sais très bien que vous, citoyen…84

Ông lật tay che mắt.

– … parmi les forêts…85

Ông nhích nhích sang bên này một chút để không bị mặt trời chiếu thẳng vào mắt.

– … parmi les frondaisons de votre luxuriante…86

Rồi lại nhích nhích sang bên kia một chút vì Cosimo, qua cú cúi đầu đồng tình, lại để ánh nắng lóe chói.

Thấy Bonaparte không yên, Cosimo lễ độ hỏi:

– Liệu kẻ này có thể giúp gì cho ngài không, mon Empereur?87

– Được, được – Napoléon trả lời – ông có thể làm ơn dời người sang bên kia một chút không, để tôi khỏi bị chói ánh nắng, đúng rồi, như thế, ngừng lại…

Sau đó, ông nín thinh, như đang bị tấn công bởi một ý nghĩ, rồi ông quay sang nói với tổng trấn Eugenio:

– Tout cela me rappelle quelque chose… quelque chose que j’ai déjà vu…88

Cosimo tiếp lời:

– Thưa Hoàng thượng! chính là Đại đế Alexandre chứ không phải là ngài ạ.

– Ờ, tất nhiên! – Napoléon nói – đó là cuộc hội kiến giữa Alexandre và Diogenes!

– Vous n’oubliez jamais votre Plutarque, mon Empereur.89

Beauharnais nói.

– Chỉ có điều là lúc đó – Cosimo thêm vào – chính Alexandre đã hỏi Diogenes là mình có thể giúp gì, và Diogenes đã yêu cầu Alexandre dời ra…

Napoléon búng ngón tay như thể cuối cùng đã tìm ra được câu nói mình đang tìm. Ông đảo mắt để chắc rằng các quan chức tùy tùng đang lắng nghe, bằng một thứ tiếng Ý hoàn hảo, ông nói:

– Nếu không là Hoàng đế Napoléon, ta sẽ rất thích mình được làm công dân Cosimo Rondo!

Và ông xoay ngựa, dời vó. Lích kích theo sau là hằng loạt tiếng gót giày thúc ngựa.

Toàn bộ là thế. Người ta mong là trong khoảng một tuần Cosimo sẽ nhận được tấm huân chương Bắc đẩu Bội tinh hình chữ thập. Vậy mà êm ru. Anh tôi có lẽ cũng chả thiết, dù mọi người trong gia đình thì ắt là hài lòng.