gày ngày, những tấm bích chương xuất hiện trên khắp những bức tường của Phố Nhỏ. Trên một tấm bích chương, người ta thấy một ông già nằm trên đất, thân thể bị đâm bằng lưỡi lê của một tên lính phe địch. Trên một tấm bích chương khác, một tên lính phe địch đang nắm hai chân một đứa bé để đánh một đứa bé khác. Trên một tấm khác nữa, một tên lính phe địch nắm chặt cánh tay của một người phụ nữ và, với bàn tay kia, gã xé toạc chiếc áo của cô ta. Người phụ nữ há miệng ra và nước mắt chảy dài.

Ai nhìn những tấm bích chương ấy cũng khiếp hãi.

Bà Ngoại cười, bà nói:

— Toàn là bịa đặt. Các người đừng sợ.

Người ta nói Phố Lớn đã thất thủ.

Bà Ngoại nói:

— Nếu bọn chúng đã vượt qua Sông Lớn, thì không có gì ngăn bọn chúng được. Chẳng mấy chốc bọn chúng sẽ đến đây.

Chị họ của chúng tôi nói:

— Thế thì tôi có thể về nhà.

Một hôm, người ta nói quân đội đã đầu hàng, đã ngưng bắn và cuộc chiến đã kết thúc. Hôm sau, người ta lại nói đã có một chính phủ mới và cuộc chiến vẫn tiếp diễn.

Nhiều quân nhân ngoại quốc đến bằng xe lửa hay xe vận tải. Cả những người lính của nước chúng tôi nữa. Có rất nhiều thương binh. Khi dân chúng hỏi những người lính của nước chúng tôi về điều này điều nọ, họ trả lời rằng họ không biết gì cả. Họ đang chuyển quân ngang qua Phố Nhỏ. Họ đang đi sang nước khác bằng con đường bên cạnh doanh trại.

Người ta nói:

— Họ đang chạy trốn. Họ thất trận rồi.

Những người khác lại nói:

— Họ đang thu hồi lực lượng. Họ tái tập kết phía bên này biên giới. Họ sẽ chặn đứng bọn chúng nơi ấy. Họ sẽ không bao giờ để cho quân thù tiến qua biên giới.

Bà Ngoại nói:

— Để rồi xem.

Nhiều người đi ngang qua trước nhà Bà Ngoại. Họ cũng đang đi sang nước khác. Họ nói họ phải rời bỏ đất nước chúng tôi mãi mãi, vì quân địch đang đến và bọn chúng sẽ trả thù. Bọn chúng sẽ biến nhân dân của đất nước chúng tôi thành nô lệ.

Có những người đi tỵ nạn bằng chân, vác túi đồ trên vai; những người khác đẩy những chiếc xe đạp chất đầy các vật dụng: một tấm chăn, một chiếc vĩ cầm, một con heo sữa trong lồng, những thứ nồi niêu xoong chảo. Những người khác ngồi trên những chiếc xe ngựa: họ chở theo tất cả đồ đạc của họ.

Hầu hết họ đi từ phố của chúng tôi, nhưng cũng có một số người đi từ những nơi xa hơn.

Một buổi sáng, ông tuỳ phái và ông sĩ quan ngoại quốc đến chào từ giã.

Ông tuỳ phái nói:

— Mọi chuyện xong hết rồi. Nhưng thà bại trận còn hơn là chết.

Ông tuỳ phái cười. Ông sĩ quan đặt một đĩa nhạc vào máy hát. Chúng tôi ngồi trên chiếc giường lớn, im lặng lắng nghe. Ông sĩ quan ôm chặt lấy chúng tôi, ông khóc.

— Tôi sẽ không bao giờ gặp lại các cậu.

Chúng tôi nói với ông:

— Ông sẽ có con cái của ông.

— Tôi không muốn có con.

Ông nói thêm, chỉ tay vào những đĩa nhạc và chiếc máy hát:

— Hãy giữ lấy những cái này để nhớ đến tôi. Nhưng đừng giữ cuốn từ điển. Các cậu sẽ phải học một thứ tiếng khác.