ừ nhiều năm nay, Bernard và Jacotot chịu trách nhiệm điều hành công việc và phát triển các loại vắcxin, xây chuồng trại để nghiên cứu bệnh dại ở chó hay cho bệnh dịch hạch ở lợn. Đã từ lâu, thủ công đã nhường chỗ cho công nghiệp, từ một nghìn liều trước năm 14 lên hơn một trăm nghìn liều. Các thành viên của êkíp được đào tạo ở Nha Trang: Bùi Quang Phương sẽ ở lại đây làm bác sĩ thực nghiệm suốt hai lăm năm cũng như các điều chế viên, Lê Văn Da và Ngô Dai (Tên người trong nguyên bản), cùng các nhân viên phòng thí nghiệm. Họ còn trẻ, và cũng như tất cả chúng ta, còn chưa hình dung được điều gì đang chờ đợi mình. Khi có cuộc chiến Đông Dương thì họ đã là những ông già.

Bởi người ta còn chưa thấy gì hết. Thế chiến thứ nhất chỉ là tập huấn thôi. Nước Nga máu lửa từ Matxcơva đến Vladivostok, thế vẫn chưa là gì cả. Rối một hôm, thế kỷ được ba mươi ba tuổi. Đó là tuổi khi Chúa Jesus và Alexandre Đại đế qua đời. Nhưng định mệnh buộc các thế kỷ phải sống một trăm năm. Tên vô lại đang tuổi tráng kiện trở thành thủ lĩnh ăn cướp. Tại Berlin, bọn sưu tầm nghệ thuật Hitler và Goring lên nắm quyền và ở Paris, cùng năm ấy, Calmette và Roux qua đời, cách nhau hai tuần.

Cũng như Pasteur, Roux được hưởng chế độ quốc tang. Ông được chôn ở sân Viện. Đây là người cuối cùng được chôn trong sân. Nếu không như vậy, các thế hệ sau này sẽ phải giẫm lên hài cốt các nhà bác học thì mới tới được phòng thí nghiệm. Tên ông được lấy để đặt cho đoạn nằm giữa phố Dutot và đại lộ Pasteur. Trong tiểu thuyết của Céline, Roux là Jaunisset, và Parapine “chỉ trong nháy mắt, biết rằng tay Jaunisset nổi danh này là kẻ giả mạo, kẻ cuồng ám thuộc thể loại đáng gờm nhất, tin hắn phạm những tội ác đáng ghê tởm, chưa từng có và bí ẩn, đủ để lấp đầy một nhà tù khổ sai trong vòng một thế kỷ.” Còn Yersin thì: “Trong thế giới của các nhà bác học, có thể sự ganh tị, sự ngụy tín và lừa lọc còn nhiều hơn bất kỳ nơi nào khác.”

Kể từ khi Calmette và Roux mất đi, Yersin là người cuối cùng còn sót lại của nhóm Pasteur và ông sẽ đảm trách vai trò này trong vòng mười năm. Người ta phong cho ông chức danh giám đốc danh dự Viện ở chính quốc. Hàng năm, ông đi máy bay hãng Air France, rời Sài Gòn để rồi xuống khách sạn Lutetia, chủ trì cuộc họp ở Đền Thánh trước giám đốc các Viện Pasteur ở Casablanca và Tananarive, Alger và Téhéran, Istanbul và những nơi khác, rồi ở Hà Nội và Đà Lạt và Sài Gòn, mà đích thân ông đại diện, cũng như các phòng thí nghiệm trực thuộc nằm ở Huế, Phnôm Pcnh và Viêng Chăn.

Sau cuộc họp cuối cùng vào tháng Năm năm 40, và lần cuối cùng ông quay trở lại trên con cá voi nhỏ màu trắng thân bọc đuyra, Yersin, đeo tai nghe, đã giữ liên lạc bằng điện đài từ ngôi nhà vuông lớn. Đã sang năm bốn mươi ba. Nếu phe Trục chiến thắng, các Viện Pasteur sẽ biến mất, hoặc trở thành các Viện Koch hay Viện Kitasato.

Nhưng năm ngoái, quân Đồng Minh đã đổ bộ xuống Bắc Phi. Tình hình xoay ra tệ hại đối với người Đức và người Nhật. Vào đúng thời điểm chiến tranh đổi chiều ấy, Eugène Wollman, một người thuộc cánh Pasteur, nghiên cứu hiện tượng thể ăn khuẩn ở con vi khuẩn của Yersin, cũng như mọi người Do Thái của Viện, đã được khuyên là nên rời Paris xuống vùng tự do, lúc vùng tự do còn tồn tại, và đã từ chối, bị cảnh sát Pháp bắt tại Viện và bị tống đến Drancy cùng vợ. Ông sẽ chết ở trại Auschwitz. Những người trong tương lai sẽ được phong anh hùng hay nhận giải Nobel vi trùng học đều đã gia nhập Kháng chiến. Êkíp của André Lwoff bí mật sản xuất vắcxin cho quân du kích. Chuyện này dĩ nhiên Yersin chẳng hể biết. Từ hơn ba năm nay, ông quay vòng vòng. Ông sắp tròn tám mươi và đang chờ đợi đoạn kết, đoạn kết của đời ông hoặc đoạn kết cùa cuộc chiến tranh, trong ngôi nhà vuông lớn với nhiều vòm tường, ngay bên bờ nước, ông ngồi trên chiếc ghế bập bênh ngoài hiên mà chờ đợi.

Từ mười năm nay, Calmette đã trở thành một dwem. Roux cũng đã trở thành một dwem. Đã từ lâu, kể từ khi phát hiện thứ “posh” rất thịnh hành trên những con tàu, Yersin đã biết đến thói quen hay thấy trong tiếng Anh, tạo từ bằng cách ghép các chữ cái đầu. Nhưng dwem lại là một từ Mỹ, và nó nhét chung vào một giỏ người Anh, người Pháp, người Đức hay người Ý: dead white European males (Đàn ông châu Âu da trắng đã chết). Giống hệt nhau hết, Roux và Calmette, Dante và Vinci, Pasteur hay Wollman, Pascal, Goethe hay Beethoven, Marat, Cook, Garibaldi, Rimbaud, Cervantès, Magellan, Galilée hay Euclide, Shakespeare hay Chateaubriand, tất cả những ai xưa kia từng được gọi là các vĩ nhân bị ghim, giống như một loài côn trùng, các dwem bị ghim lên mảnh bìa, cánh dang rộng, một bộ sưu tập vô ích và kỳ cục của thời xưa. Yersin bắt tay viết di chúc.

Roux cũng như Pasteur từng sùng bái nến Cộng hòa cùng ba từ khẩu hiệu của nó. Và ba từ ấy nếu tách rời thì vô nghĩa. Tự do thì không phải thứ giấy phép và kẻ bất công không thể tự do, mà là nô lệ cho các dục vọng bản thân. Bình đẳng phải là bình đẳng về cơ hội ở điểm khởi đầu và về tôn trọng công trạng ở điểm đến, bởi vậy mà quyền thừa kế bị loại bỏ, trừ khi đó là thừa kế về mặt tình cảm và chỉ đáng giá ba xu. Những gì tinh túy phải được truyền lại cho cả cộng đồng.

“Tôi để lại cho Viện Pasteur Đông Dương, rồi Viện sẽ làm những gì cảm thấy thích hợp, những ngôi nhà mà tôi đã cho xây, toàn bộ đồ đạc của tôi, tủ lạnh, máy thu TSF, các máy ảnh, và bao gồm cả tủ sách cùa tôi, tất cả máy móc khoa học của tôi.

Các máy khoa học của những môn: vật lý trái đất, thiên văn học, khí tượng thủy văn, v.v… có thể được trao cho Đài Thiên văn trung tâm Phù Liễn nếu không có ai ở Viện Pasteur đủ khả năng sử dụng chúng. Tôi mong muốn những người An Nam từng phục vụ tôi, đã già và trung thành, những món tiền trợ cấp trọn đời từ tiền lãi một trái phiếu mà tôi đã mua cho mục đích này tại Hongkong Shanghai Bank ở Sài Gòn, ghi người đứng tên là ông Gallois ở Suối Giao. Ông Jacotot sẽ phụ trách việc phân chia những món tiền này cho họ: hạng nhất là Nuôi, Dũng, Xê, tiếp theo là Trịnh Chi, người làm vườn, rói Dũ, người chăm sóc lũ chim, sau đó là Chút và tất cả những người sống quanh tôi mà ông Jacotot cho là xứng đáng được nhận tiền.”

Phong bì được gắn xi và trao cho Jacotot kèm với một bức thư: Yersin đòi được chôn cất theo nghi lễ Việt Nam, có khói hương và lễ cúng bốn chín ngày, treo phướn trắng. Người ta sẽ đốt vàng mã, đặt lên bàn thờ người đã khuất một bát cơm, một quả trứng luộc, một con gà luộc, một nải chuối. Ông muốn được chôn ở Suối Giao, nửa đường từ Nha Trang đi Hòn Bà, ngay giữa trung tâm của thế giới và của khu đất. Giờ thì mọi thứ đều đã vào trật tự. Ông đã chọn địa điểm và vạch ranh giới cho nó. Ông đã chọn biến vương quốc của mình từ hàng chục nghìn hécta thành chỉ còn hai mét vuông.

Giữa toàn bộ cảnh đẹp này ông chờ đợi, Yersin ấy. Một thiên tài và, có lẽ xét cho cùng, một kẻ điên. Chẳng khác nhau mấy đâu. Một thiên tài sẽ có đoạn kết êm đềm hơn đoạn kết của Semmelweis. Nhưng ta có thể hình dung được rằng, nếu sự tình cờ từng giam ông vào một viện tâm thần, thì hẳn ông cũng sẽ nổi loạn. Ông từng muốn bảo vệ mình khỏi thế giới và rào kín trạm cách ly của mình lại, một khu vườn cắt rời thế giới, khỏi những con virút và khỏi chính trị, khỏi tình dục và khỏi chiến tranh, nhốt mình thật kỹ suốt bốn chục năm với những ý tưởng điên rồ mà ông theo đuổi. Rất có thể sẽ có một sự suy sụp sau vinh quang. Điều đó vẫn thường hay thấy. Một điều gì đó như trong tiểu thuyết, một vụ giết người, một cú nhảy vọt, trác tuyệt hoặc thô kệch, một vụ trộm lố bịch. Yersin trở thành kẻ mắc tật thích ăn cắp hay một kẻ nghiện rượu. Nhưng không, Yersin không rơi xuống và tuy thế, từ đầu đến cuối, ông vẫn rất con người.

Bên cạnh tất cả những cuộc đời và cơn lốc xoáy ấy, cuộc đời Yersin không tệ hơn cũng không tốt hơn. Ông là một người lý trí không bao giờ bị dục vọng lôi kéo. Ông là một người của ánh sáng Hy Lạp và trong số bốn cột trụ, ông chọn phái khắc kỷ và khoái lạc chứ không nghiêng về Aristote hay Platon. Trong chuyến đi cuối cùng, ông mang về các tác giả cổ điển. Đó là một bí mật. Đêm đến, trong ngôi nhà vuông lớn, đôi mắt mỏi mệt đeo kính, Yersin giở những trang sách tiếng Hy Lạp và tiếng La Tinh, che đi phẩn dịch tiếng Pháp và tự mình dịch, viết bằng bút chì. Đây là bí mật cuối cùng và bí ẩn cuối cùng. Ông chỉ còn phải chết đi để trở thành một dwem. Chỉ còn thiếu chữ cái đầu cùa tên ông.