There is a wonder in reading Braille that the sighted will never know: to touch words and have them touch you back.

Jim Fiebig

 
 
 
 
Tỳ Bà Hành
Tác giả: Bạch Cư Dị
Tập thơ Bạch Cư Dị: epubePub   PDF A4A4   PDF A5A5   PDF A6A6  
 
Tự
Nguyên Hòa thập niên, dư tả thiên Cửu Giang quận Tư mã, minh niên thu tống khách Bồn hồ khẩu, văn chu trung dạ đầu tỳ bà giả, thính kỳ âm tranh tranh thiên, hữu kinh đô thanh. Vấn kỳ nhân, bản Trường An xướng nữ, thường học tì bà vu Mục, Tào nhị thiện tài. Niên trưởng sắc suy, uỷ thân vi cổ nhân phu. Toại mệnh tửu, sử khoái đàn sổ khuc khúc bãi, mẫn nhiên tự tự thiếu tiểu thời hoan lạc sự, kim phiêu luân tiều tụy, chuyển tỉ vu giang hồ gian. Dư xuất quan nhị niên, điềm nhiên tự an, cảm từ nhân ngôn, thị tịch thỉ giác hữu thiên trích ý, tự vi trường cú ca dĩ tặng chi, phàm lục bách nhị thập ngôn, mệnh viết Tỳ bà hành.
 
Tầm dương giang đầu dạ tống khách
Phong diệp dịch hoa thu sắt sắt
Chủ nhân há mã khách tại thuyền
Cử tửu dục ẩm vô quản huyền
 
Túy bất thành hoan, thảm tương biệt
Biệt thời mang mang giang tẩm nguyệt
Hốt văn thủy thượng tỳ bà thanh
Chủ nhân vong qui, khách bất phát
 
Tầm thanh ám vấn đàn giả thùy?
Tỳ bà thanh đình dục ngữ trì
Di thuyền tương cận yêu tương kiến
Thiêm tửu hồi đăng trùng khai yến
 
Thiên hô vạn hoán thủy xuất lai
Do bão tỳ bà bán già diện
Chuyển trục bát huyền tam lưỡng thanh
Vị thành khúc điệu, tiên hữu tình
 
Huyền huyền yểm ức, thanh thanh tứ
Tự tố bình sinh bất đắc chí
Đê mi tín thủ tục tục đàn
Thuyết tận tâm trung vô hạn sự
 
Khinh lung mạn nhiên mạt phục khiêu
Sơ vi " Nghê thường", hậu "Lục yêu"
Đại huyền tào tào như cấp vũ
Tiểu huyền thiết thiết như tư ngữ
 
Tao tao thiết thiết thác tạp đàn
Đại châu tiểu châu lạc ngọc bàn
Gian quan oanh ngữ hoa để hoạt
U yết tuyền lưu thủy hạ than
 
Thủy tuyền lãnh sáp huyền ngưng tuyệt
Ngưng tuyệt bất thông thanh tạm yết
Biệt hữu u sầu ám hận sinh
Thử thời vô thanh thắng hữu thanh
 
Ngân bình sạ phá thủy tương bỉnh
Thiết kỵ đột xuất đao thương minh
Khúc chung thu bát đương tâm hoạch
Tứ huyền nhất thanh như liệt bạch
 
Đông thuyền tây phảng tiễu vô ngôn
Duy kiến giang tâm thu nguyệt bạch
Trầm ngâm phóng bát sáp huyền trung
Chỉnh đốn y thường khởi liễm dung
 
Tự ngôn: " Bản thị kinh thành nữ
"Gia tại Hà mô lăng hạ trú
"Thập tam học đắc tỳ bà thành
"Danh thuộc giáo phường đệ nhất bộ
 
"Khúc bãi tằng giao Thiện tài phục
"Trang thành mỗi bị Thu nương đố
"Ngũ Lăng niên thiếu tranh triền đầu
"Nhất khúc hồng tiêu bất tri số
 
"Điền đầu ngân tì kích tiết toái
"Huyết sắc la quần phiên tửu ố
"Kim niên hoan tiếu phục minh niên
"Thu nguyệt xuân phong đẳng nhàn độ
 
"Đệ tẩu tòng quân, a di tử
"Mộ khứ triêu lai nhan sắc cố
"Môn tiền lãnh lạc xa mã hi
"Lão đại giá tác thương nhân phụ
 
"Thương nhân trọng lợi, khinh biệt ly
"Tiền nguyệt Phù Lương mãi trà khứ
"Khứ lại giang khẩu thủ không thuyền
"Nhiễu thuyền nguyệt minh giang thủy hàn
 
"Dạ thâm hốt mộng thiếu niên sự
"Mộng đề trang lệ hồng lan can "
Ngã văn tỳ bà dĩ thán tức
Hựu văn thử ngữ trùng tức tức
 
Đồng thị thiên nhai luân lạc nhân
Tương phùng hà tất tằng tương thức
"Ngã tòng khứ niên từ đế kinh
"Trích cư ngọa bệnh Tầm Dương thành
 
"Tầm Dương địa tịch vô âm nhạc
"Chung tuế bất văn ty trúc thanh
"Trú cận Bồn Giang địa đê thấp
"Hoàng lô khổ trúc nhiễu trạch sinh
 
"Kỳ gian đán mộ văn hà vật
"Đỗ quyên đề huyết viên ai minh
"Xuân giang hoa triêu thu nguyệt dạ
"Vãng vãng thủ tửu hoàn độc khuynh
 
"Khởi vô sơn ca dữ thôn địch
"Ẩu á trào triết nan vi thính
"Kim dạ văn quân Tỳ bà ngữ
"Như thính tiên nhạc nhĩ tạm minh
 
"Mạc từ cánh tọa đàn nhất khúc
"Vị quân phiên tác tỳ bà hành"
Cảm ngã thử ngôn lương cửu lập
Khước tọa xúc huyền huyền chuyển cấp
 
Thê thê bất tự hướng tiền thanh
Mãn tọa trùng văn giai yểm khấp
Tọa trung khấp hạ thùy tối đa?
Giang châu tư mã thanh sam thấp!
 
Dịch Nghĩa
Bến Tầm Dương(1) ban đêm tiễn khách
Lá phong, hoa lau hơi thu xào xạc
Chủ nhân xuống ngựa, khách ở trong thuyền
Nâng chén định uống trong cảnh không đàn, không sáo
 
(Nhưng) say mà không thành cuộc vui, lại buồn sắp phải từ biệt
Lúc từ biệt trăng dầm trong lòng sông mênh mang
Chợt nghe có tiếng tỳ bà văng vẳng trên mặt nước
Chủ nhân quên về, khách không rời bến
 
Lần đến nơi có tiếng đàn sẽ hỏi: "ai đàn tá?"
Tiếng đàn ngừng lại, ý muốn thưa, nhưng lại tần ngần
Dời thuyền đến gần, mời cho được gặp mặt
Rót thêm rượu, giong lại đèn, tiệc vui mở tiếp
 
Hết lời mời mọc mới chịu bước ra
Còn ôm cây tỳ bà che khuất nửa mặt
Vặn trục lên dây, dạo qua đôi ba tiếng
Tuy chưa thành khúc điệu nhưng nghe đã có tình
 
Mỗi dây ngân lên là những lời ấm ức, mỗi tiếng thoát ra bao nhiêu tình tứ
Nhường như kẻ hết nỗi bất bình trong đời mình
Nhẹ cúi đôi mày, thuận tay đều đều gẩy
Nỗi niềm tâm sự, giãi hết nguồn cơn
 
Nắn nhe, bắt khoan vê rồi lại dạo
Hết khúa Nghê Thường(2) đến khúc Lục Yêu(3)
Dây to rào rạt như mưa sầm sập tới
Dây nhỏ tỉ tê như kể lể niềm riêng
 
Rào rạt, tỉ tê, gẩy xen thành nhịp
Như bao hạt châu lớn nhỏ rắc xuống mâm ngọc
Ca oanh trơn giọng, líu lo trong hoa
Nhịp suối ngập ngừng, nước dội xuống thác
 
Suối bỗng rét đọng lại, dây đàn ngừng bặt
Dây ngừng bặt, tiếng tạm im
Lại hiện ra vẻ sầu hận thầm kín khác
Lúc này lặng lẽ lại tình tứ hơn lúc có tiếng đàn
 
Bỗng như bình bạc vỡ tan, nước tuôn tung tóe
Đoàn thiết kỵ xung đột, gươm đao đang gầm
Khúc vừa xong, giữa mặt đàn, phẩy một nhát mạnh
Cả bốn dây như một tiếng xé lụa vang lên
 
Thuyền mảng đông tây, im lặng phăng phắt
Chỉ thấy vầng trăng thu trắng xóa giữa dòng sông
Lặng lẽ gài chiếc que gẩy vào dây đàn
Xốc áo khép nép đứng dậy
 
Kể lể: " Em vốn là người kinh thành
Nhà ở dưới làng Hà Mô
Mười ba tuổi đã học thạo ngón tì bà
Tên đứng vào hàng nhất trong phường hát
 
Sau mỗi khúc đàn, thường bọn thiện tài phải phục
Trang điểm xong từng bị ả Thu phát ghen
Bọn thiếu niên ở Ngũ Lăng tranh nhau tặng thưởng
Một khúc đàn, điếm không xuể những tấm lụa đào
 
Vành lược bạc, cành hoa vàng gãy tan nhịp gõ
Bức quần rượu hồng, hoen ố những vết rượu rơi
Cuộc truy hoan qua năm này sang năm khác
Trăng thu trong, gió xuân mát, thờ ơ trôi qua
 
Bỗng đứa em trai phải tòng quân, dì lại chết
Sớm lại, chiều qua, nhan sắc kém sút
Trước cửa vắng tanh, xe ngựa thưa
Trở về già gá nghĩa cùng một người lái buôn
 
Người lái buôn chỉ tham lợi, coi thường biệt ly
Bỏ đi Phù Lương buôn chè từ tháng trước
Từ đấy, một mình với chiếc thuyền không
Trăng rọi quanh thuyền, nước sông lạnh ngắt
 
Đêm khuya bỗng mơ lại cuộc đời lúc tuổi xuân
Lệ hồng trong mơ ngổn ngang trên má phấn "
Ta nghe tiếng tỳ bà đã ngậm ngùi thay
Lại nghe câu chuyện càng thêm nức nở:
 
" Cùng là khách lưu lạc nơi chân trời
Gặp nhau đây, cừ gì phải là quen biết sẵn?
Ta từ năm ngoái từ giã kinh đô(4)
Bị giáng trích ốm nằm ở thành Tầm Dương
 
Tầm Dương là nơi hẻo lánh, làm gì có âm nhạc
Suốt năm không hề được nghe tiếng sáo, tiếng đàn
Nhà lại ở gần sông Bồn, nơi ẩm trũng
Lau úm, trúc gầy mọc quanh nhà
 
Ở đấy nghe thấy gì lúa sớm tối?
Quyên kêu khắc khoải, vượn hót nỉ non
Trước những cảnh sông xuân hoa sớm, đêm thu trăng tròn
Thường thường chỉ một mình dốc chén
 
Há phải không có tiếng hát núi, tiếng sáo đồng
Khốn nỗi líu lo, líu lường, nghe thêm khó chịu
Đêm nay mới được nghe tiếng tỳ bà của nàng
Chẳng khác được nghe nhạc tiên, tai bỗng khoan khoái
 
Hãy vui lòng ngồi lại đàn chơi khúc nữa
Ta sẽ vì nàng chuyển thành một thiên Tỳ Bà Hành!
Cảm lời ta nàng tần ngân đứng lặng
Rồi ngồi xuống lên dây, tiếng dây nhộn nhịp
 
Rầu rầu khác hẳn tiếng đàn vừa qua
Khiến cả đám tiệc đều bưng mặc khóc
Trong đó ai khóc nhiều hơn?
Quan Tư mã Giang Châu vạt áo xanh ướt đẫm
Chú thích:
(1)Tầm Dương: Khúc sông Trường Giang chảy qua tỉnh Giang Tây, thị trấn Cửu Giang
(2)Nghê Thường: tức là khúc "Nghê thường vũ y"
(3)Lục Yêu: tên một khúc nhạc
(4)Tháng mười năm Nguyên Hòa thứ 10(815) Bạch Cư Dị bị đổi ra làm tư mã ở Giang Châu
 
Dịch Thơ
Lời tựa
Năm Nguyên Hoà thứ 10, ta về giữ chức Tư Mã ở quận Cửu Giang. Qua mùa thu năm sau, đêm ra tiễn khách bên bến sông Bồn, chợt nghe thuyền ai có tiếng đàn Tỳ bà vọng lại. Nghe trong tiến đàn thánh thót, âm vang điệu nhạc ở kinh đô. Bèn hỏi gốc gác. Người đàn bà trả lời rằng " Tôi vốn là con hát, quê ở Trường An, học đàn Tỳ Bà với hai danh sư Mục va Tào. Nay tuổi đã cao, nhan sắc tàn tạ, lấy chồng làm con buôn(thường theo thuyền buôn đi đây đi đó)". Nghe vậy, cho dọn rượu ra đãi, xin nàng đàn lại cho nghe. Đàn xong cảm xúc vô vàn, nàng bèn kể lại cuộc đời mình từ lúc còn trẻ, vui sướng, cho tới lúc lưu lạc giang hồ khổ nhọc. Ta về đây làm quan đã được hai năm thanh thản yên ổn. Hôm nay nghe nàng nầy nói chuyện, cảm thương cho số phận lưu đầy! Bèn làm một bài thơ dài tặng nàng ta, gồm 616 lời, gọi là Tỳ Bà Hành.
 
Tỳ Bà Hành
Bến Tầm Dương canh khuya đưa khách
Quạnh hơi thu, lau lách đìu hiu
Người xuống ngựa, khách dừng chèo
Chén quỳnh mong cạn, nhớ chiều trúc ty
 
Say những luống ngại khi chia rẽ
Nước mênh mông đượm vẻ gương trong
Đàn ai nghe vẳng bên sông
Chủ khuây khỏa lại, khách dùng dằng xuôi
 
Tìm tiếng sẽ hỏi ai đàn tá?
Dừng dây tơ nấn nà làm thinh
Đời thuyền ghé lại thăm tình
Chong đèn, thêm rượu, còn dành tiệc vui
 
Mời mọc mãi, thấy người bỡ ngỡ
Tay ôm đàn che nửa mặt hoa
Vặn đàn mấy tiếng dạo qua
Dẫu chưa nên khúc tình đà thoảng hay
 
Nghe não ruột mấy dây buồn bực
Dường than niềm tấm tức bấy lâu
Mày chau tay gẩy khúc sầu
Giải bày hết nỗi trước sau muôn vàn
 
Ngón buông, bắt khoan khoan dìu dặt
Trước Nghê Thường, sau thoắt Lục Yêu
Dây to nhường đổ mưa rào
Nỉ non dây nhỏ khác nào chuyện riêng
 
Tiếng cao thấp lựa chen lần gẩy
Mâm ngọc đâu bỗng nẩy hạt châu
Trong hoa oanh ríu rít nhau
Nước tuôn róc rách chảy mau xuống ghềnh
 
Nước suối lạnh, dây mành ngừng đứt
Ngừng đứt nên phút bật tiếng tơ
Ôm sầu, mang giận ngẩn ngơ
Tiếng tơ lặng ngắt bây giờ càng hay
 
Bình bạc vỡ tuôn đầy dòng nước
Ngựa sắt giong, xô xát tiếng đao
Cung đàn trọn khúc thanh tao
Tiếng buông xé lụa, lựa vào bốn dây
 
Thuyền mấy lá đông tây lặng ngắt
Một vầng trăng trong vắt lòng sông
Ngậm ngùi đàn bát xếp xong
Áo xiêm khép nép hầu mong giãi lời
 
Rằng "xưa vốn là người kẻ chợ
Cồn Hà Mô trú ở lân la
Học đàn từ thuở mười ba
Giáo phường đệ nhất sổ đà chép tên
 
Gã Thiện tài sợ phen dừng khúc
Ả Thu nương ghen lúc điểm tô
Ngũ Lăng chàng trẻ ganh đua
Biết bao the thắm chuốc mua tiếng đàn
 
Vành lược bạc gãy tan nhịp gõ
Bức quần hồng hoen ố rượu oi
Năm năm lần lữa vui cười
Mải trăng hoa chẳng đoái hoài xuân thu
 
Buồn em trảy lại lo dì thác
Sầu hôm mai đổi khác hình dung
Cửa ngoài xe ngựa vắng không
Thân già mới kết duyên cùng khách thương
 
Khách trọng lợi, khinh đường ly cách
Mải buôn chè sớm tếch nguồn khơi
Thuyền không, đậu bến mặc ai
Quanh thuyền trăng dãi, nước trôi lạnh lùng
 
Đêm khua, sực nhớ vòng tuổi trẻ
Chợt mơ màng dòng lệ đỏ hoen
Nghe đàn ta đã chạnh buồn
Lại rầu nghe nỗi nỉ non mấy lời
 
Cùng một lứa bên trời lận đận
Gặp gỡ nhau lọ sẵn quen nhau
Từ xa Kinh khuyết bấy lâu
Tầm dương đất trích gối sầu hôm mai
 
Chốn cùng tịch lấy ai vui thích
Tai chẳng nghe đàn địch cả năm
Sông Bồn gần chốn cát lầm
Lau vàng, trúc võ, âm thầm quanh hiên
 
Tiếng chi đó nghe liền sớm tối
Cuốc kêu sầu, vượn hót véo von
Hoa xuân nở, nguyệt thu tròn
Lần lần tay chuốc chén son ngập ngừng
 
Há chẳng có ca rừng, địch nội?
Giọng líu lo, buồn nỗi khó nghe
Tỳ bà nghe dạo canh khuya
Dường như tiên nhạc gần kề bên tai
 
Hãy ngồi lại gẩy chơi khúc nữa
Sẽ vì nàng soạn sửa bài ca "
Đứng lâu dường cảm lời ta
Lại ngồi lựa phím đàn đà kíp dây
 
Nghe não ruột khác tay đàn trước
Khắp tiệc hoa sướt mướt lệ rơi
Lệ ai chan chứa hơn người?
Giang Châu tư mã đượm mùi áo xanh
 
Bản Dịch: Phan Huy Vinh