iareggio, gần Pisa (Italia), 23 tháng Tư 1903

Thưa ông, bức thư vào dịp lễ Phục Sinh của ông đem đến cho tôi thật nhiều niềm vui, nó nói lên nhiều cái hay nơi ông; và ý kiến của ông về nghệ thuật lớn lao và trìu mến của Jacobsen cho thấy tôi đã không lầm khi dẫn cuộc đời ông cùng rất nhiều vấn đề của nó đến chốn phì nhiêu ấy.

Giờ đây Niels Lyhne sẽ mở ra trước ông, một cuốn sách đầy những điều tuyệt diệu và những chiều sâu; càng đọc lại càng thấy dường như mọi thứ đều chứa trong đó, từ làn hương nhẹ thoáng nhất của cuộc đời đến mùi vị đậm đà của những trái cây đời nặng nhất. Chẳng có gì trong đó là không được hiểu, không được biết, không được thâu tóm và không được cảm nhận trong dư âm run rẩy của hồi ức; không một trải nghiệm nào là quá nhỏ nhoi; và sự kiện bé bỏng nhất nở ra như cả một số phận, còn bản thân số phận thì như một tấm dệt kỳ diệu, dài rộng, trong đó mỗi sợi tơ đều do một bàn tay dịu dàng vô tận luồn đặt cạnh một sợi tơ khác và được cả trăm sợi khác nâng giữ. Ông sẽ được hưởng niềm hạnh phúc lớn lao của lần đầu tiên đọc cuốn sách ấy, sẽ đi qua những bất ngờ không kể xiết của nó như trong một giấc mơ mới. Nhưng tôi có thể nói với ông rằng, ngay cả sau này ta vẫn đi qua những cuốn sách như vậy và ngạc nhiên như thuở ban đầu, ma lực tuyệt vời của chúng không hề mất đi, sự kỳ diệu đã choán ngợp người đọc lần đầu tiên không hề suy giảm.

Càng đọc ta càng thưởng thức được nhiều hơn, càng cảm ơn hơn, và có lẽ càng sáng rõ và giản dị hơn trong cách nhìn, sâu sắc hơn trong niềm tin ở cuộc sống, và hạnh phúc hơn, lớn lao hơn trong cuộc đời.

Sau này ông phải đọc cuốn sách tuyệt vời về số phận và những khát vọng của nàng Marie Grubbe và những bức thư của Jacobsen, những trang nhật ký và phác thảo, và cuối cùng là những vần thơ (tuy bản dịch chỉ bình thường) ngân vang vô tận. (Tôi khuyên ông nếu có dịp hãy tìm mua bộ toàn tập tác phẩm của Jacobsen, - trong đó có tất cả. Bộ sách gồm ba tập, bản dịch tốt, do Eugen Diederich xuất bản ở Leipzig, tôi nhớ là mỗi tập chỉ năm hay sáu mác).

Về Hoa hồng phải mọc nơi đây...(một tác phẩm với hình thức và sự tinh tế không gì sánh nổi), ý kiến của ông tất nhiên là hoàn toàn hợp lý so với ý người viết lời giới thiệu. Và nhân đây xin nói luôn: càng ít đọc phê bình nghệ thuật càng tốt, - đấy hoặc là những quan điểm bè phái đã hoá đá và vô nghiã trong sự cứng nhắc vô hồn, hoặc là những trò khéo chơi chữ, hôm nay thì quan điểm này được tung hô, ngày mai thì quan điểm ngược lại. Tác phẩm nghệ thuật là thứ cô đơn vô tận và phê bình là thứ ít liên quan đến nó nhất. Chỉ tình yêu là có thể nắm bắt, nâng giữ và công bằng với nó. Ông hãy luôn coi mình và cảm xúc của mình là đúng mỗi khi phải đối diện với những lời nói đầu, lời giới thiệu và phê bình kiểu đó; giả sử ông không đúng chăng nữa thì sự trưởng thành tự nhiên của đời sống nội tâm với thời gian sẽ dần dẫn ông đến những nhận thức khác. Hãy để năng lực thẩm định của mình tự nó phát triển thầm lặng, không bị quấy quả, cũng như mọi tiến bộ, nó phải bắt nguồn từ sâu tận bên trong và không gì có thể dồn ép, thúc đẩy nó. Tất cả đều là thai dưỡng rồi mới sinh nở. Hãy để cho mỗi ấn tượng và mỗi hạt mầm của một cảm xúc tự hoàn thiện trong chính nó, trong bóng tối, trong vô ngôn, vô thức, nơi lý trí của chính ta không với tới, và hãy kiên trì và nhẫn nhục chờ đợi giờ phút một sự sáng mới ra đời: chỉ như vậy mới là sống nghệ sĩ: trong nhận thức cũng như trong sáng tạo.

Ở đó không có phép đếm thời gian, một năm chẳng tính, mười năm chẳng là gì, làm nghệ sĩ là: không tính và không đếm; tự chín dần như cái cây chẳng hối thúc nhựa sống và một lòng tin tưởng đứng trong bão tố mùa xuân mà không bợn chút lo âu rằng có thể mùa hè chẳng đến. Mùa hè sẽ đến. Nhưng nó chỉ đến với những người kiên nhẫn, những người tồn tại đó như thể sự vĩnh cửu trải ra trước họ, mênh mông và lặng lẽ vô lo nhường ấy. Tôi học điều đó ngày ngày, tôi học điều đó trong đau đớn và tôi cảm ơn nỗi đau: kiên nhẫn là tất cả!

Về Richard Dehmel: Ðọc sách của ông ta (và nhân đây xin nói luôn là với con người ông ta mà tôi có quen sơ cũng vậy), mỗi khi gặp một trong những trang hay, tôi luôn sợ trang tiếp theo có thể sẽ phá hỏng tất cả và đảo lộn cái đáng yêu thành cái đáng bỏ đi. Ông đã nhận xét khá trúng về ông ta: 'Sống và viết như động cỡn'. Quả thật trải nghiệm nghệ thuật rất gần với trải nghiệm dục tính, với nỗi đau và niềm hoan lạc của nó, gần tới mức cả hai hiện tượng thực ra chỉ khác nhau ở hình thức ấy đều chung một khát vọng và thoả nguyện. Nếu được phép dùng chữ 'tính dục' thay cho 'động cỡn', tính dục theo nghiã lớn, rộng, tinh khiết, không bị bất kỳ một nhầm lẫn nào của giáo hội làm cho đáng ngờ, thì có lẽ nghệ thuật của ông ta là rất vĩ đại và vô cùng quan trọng. Thi lực của ông ta lớn và mạnh như một bản năng nguyên thủy, nó chứa đựng những tiết tấu riêng, không hề khoan nhượng, và ào ra như núi đổ.

Nhưng hình như cái thi lực đó không phải lúc nào cũng hoàn toàn thành thực và không làm bộ. (Và đấy cũng chính là một trong những thử thách khó khăn nhất đối với kẻ sáng tạo: hắn phải xử sự với những ưu điểm lớn nhất của mình như kẻ ngây thơ và vô thức nếu không muốn tước đi sự trọn vẹn và tự nhiên của chúng!) Và khi thi lực ấy trào qua bản năng của ông ta đến chỗ tính dục thì nó không bắt gặp một con người trong trắng như nó đang cần. Ðấy không phải là một thế giới tính dục hoàn toàn chín muồi và tinh khiết, đấy là một thế giới không đủ tính người, chỉ thuần tính đực, thế giới của động cỡn, của say sưa và không ngơi nghỉ, chồng chất bởi những định kiến cố hữu và những ngạo mạn mà thằng đàn ông dùng để chồng chất và bóp mép tình yêu. Ông ta chỉ yêu với tư cách thằng đàn ông chứ không phải thằng người, do đó cách cảm nhận về tính dục của ông ta có cái gì đó chật hẹp, có vẻ như hoang dã, độc địa, hữu hạn, không vĩnh cửu, làm giảm thiểu nghệ thuật của ông ta, khiến nó thành lập lờ nước đôi và đáng ngờ. Nghệ thuật ấy không phải là không có tì vết, nó bị ấn định bởi thời gian, bởi nhiệt huyết, và sẽ ít trụ lại. (Nhưng phần lớn nghệ thuật đều như vậy!) Tuy thế, ta vẫn có thể vui với những chỗ nó thật sự lớn, chỉ không nhất thiết phải vong thân trong đó và trở thành môn đệ cho cái thế giới của Dehmel, thế giới vô cùng phấp phỏng, đầy rẫy ngoại tình và rối rắm, và xa lạ với những số phận thực sự, những số phận làm ta đau đớn hơn mấy thứ khổ ải hữu hạn kia nhiều, mà cũng cho ta nhiều cơ hội vươn tới độ lớn và nhiều dũng cảm hướng tới vĩnh cửu hơn.

Cuối cùng, về tác phẩm của tôi, tôi rất muốn gửi cho ông tất cả những cuốn có thể làm ông vui. Nhưng tôi rất nghèo, và khi sách của tôi đã ra đời thì chúng không còn thuộc về tôi. Tôi không đủ khả năng mua chúng và tặng cho những người sẽ ưu ái chúng dù tôi rất muốn.

Vì vậy tôi ghi lại tên các tác phẩm gần đây nhất của tôi (và nhà xuất bản), những cuốn mới nhất, tổng cộng tôi đã xuất bản chừng 12 hay 13 cuốn, và ông thân mến, đành để ông có dịp thì đặt mua cuốn này hay cuốn kia vậy. Tôi rất vui khi được biết sách của tôi ở bên ông.

Tạm biệt ông.

Rainer Maria Rilke