huận kém tuổi Trí trọp, hơn tuổi Hóp má. Những ngày đầu cắp sách tới trường cả ba học chung một lớp. Trí trọp học giỏi, nhưng kém Thuận môn văn, còn Hóp má thì kém toàn diện. Đặc biệt là môn toán, bản nhận xét học lực cuối năm thầy giáo ghi kết quả tại các môn đều điểm 2. Riêng môn Toán: điểm 1. Chưa hết yếu lược thì Trí trọp mắc bệnh đánh bủm không kìm chế được nên phải bỏ học. Hóp má chép hết bài kiểm tra của Thuận nên cũng được lên lớp. Đến năm cuối cấp thì Hóp má bỏ lên trường phủ học với con nhà giàu, quyền quý. Về làng là Hóp má tìm ngay Thuận. Hóp má chưng diện bộ đồ sáng, mũ cát cũng sáng màu, gặp Thuận là mở mồm “bông rua” rồi luôn mồm “mécxibocu” là “toa”, “moa” “măng giê”. Thuận chỉ vào rổ sắn củ:

- Mi với tau thi cạo sắn, được không?

Hóp má cười kẻ cả

- Ô là la, “moa” chưa quên việc nhà quê đâu, thử coi!

Hai đứa hì hục cạo sắn, mủ sắn dính đầy ngón tay, xanh lét. Rổ sắn cạo xong, Hóp má giành đếm trước. Hắn đếm suôn sẻ đến mười chín (19) thì hỏi

- Hết 19 là đến mấy hè

Thuận nheo mắt tinh quái:

- Hết 19 là sang mười. Rứa mà không nhớ.

- Ờ ờ,… tau,… à “moa” học tiếng tây nhiều quá nên quên đếm số!

Hóp má cạo quá nửa rổ sắn mà rốt cục đếm lại được 19 củ. Hóp má hậm hực bỏ về. Mụ Lỗi ước ao con trai học hành giỏi dang, sau này thay cha cai quản gia tài nên ngỏ ý nhờ Thuận làm gia sư cho Hóp má. Mẹ chưa nói hết câu. Hóp độp ngay.

- Bọ mạ coi thường tui quá. Con nhà giàu có như tui mà đi học lỏm bọn khố rách áo ôm à? Chướng lắm…

- Dưng… mà

- Không dưng… diếc gì hết. Sau này tui không nhờ hắn mần gia sư mà mần đầy tớ cho tui. Hắn phải tính toán rành rẽ cho tui thì được hưởng bát cơm chó. Chỉ có rứa thôi!

Mụ Lỗi thở dài đánh thượt…..

Trí trọp nghe thủng câu chuyện cười ngặt nghẽo:

- Ối bọ mạ ơi! Thằng ni, lôồng cồi, lôồng đế quá hý. Chưa đậu ông nghè đã đe hàng tổng.

Ả đủng đỉnh qua mặt Hóp má, kéo theo một giẫy lụp bụp ồn ã… Hóp má trợn trừng mắt, bịt mũi:

- Chao ôi! Là quá quắt. Đồ voi dày. Sao Thiên lôi không đánh ả chết quách đi cho rảnh nợ đời hè!

Mụ Lỗi ôm đầu, bịt tai, gầm lên:

- Tụi bay chết sạch đi. Trời ơi là trời!

Chờ cho Trí trọp vào nhà trong, Hóp má ghé sát tai mẹ, giọng đanh

- Chuyện ni mới động trời nì. Mạ kiếm cơi trầu hỏi vợ cho tui.

Mụ Lỗi đưa hai tay lên trời rồi thả xuống, buông xuôi:

- Mi định lấy con nhà ai?

- Nói thiệt nghe: Con Thục nhà mụ Khế

- Con người ta đang còn nhỏ dại, không được mô!

- Mạ không biết đó thôi. Ngực hắn phồng phồng rồi.

- Dưng… dưng … mi là con nhà giàu có, quyền thế mà đi lấy con người cấy rẽ thì coi răng được. Thiên hạ cười cho… Để bọ mạ coi tìm cho mi đám ưng ý, cho môn đăng hộ đối hý.

- Tui cóc cần môn đăng hộ đối của bọ mạ…

- Nhưng liệu người ta có ưng không?

- Phải ưng! Con “cấy” làng ni là của tui hết.

- Tau nghe nói con bé có người ưng rồi.

- Mặc xác. Thằng mô cản tui thì mất xác!

Giọng ráo hoảnh, mặt lạnh tanh, Hóp má vớ chai rượu trên tủ uống ừng ực. Mụ Lỗi kéo vạt áo lên mặt không biết lau mồ hôi hay nước mắt, có lẽ cả hai……

Đình làng Thượng là nơi thờ cúng tổ tiên nhà họ Trần. Cứ rằm tháng mười hàng năm là họ Trần Đức, Trần Văn, Trần Hữu mang mâm xôi, con gà, chai rượu, nén hương đến cúng tổ. Theo gia phả để lại thì họ Trần Đức là đứng đầu nên được tôn vinh làm chủ lễ. Thuận là người họ Trần Đức văn hay, chữ tốt, giọng ấm lại sang nên được chọn đọc văn tế. Thục cảm mến giọng đọc của anh từ buổi đầu tiên. Lần nào giỗ Tổ,Thục cũng được mẹ cho đội mâm xôi đến đình. Đường làng sau cơn mưa lầy lội mà Thục vẫn đi phăm phăm, mẹ vừa đi vừa chạy cũng không theo kịp. Chắc Thuận đã đến sớm, mặc áo lễ, đóng khăn xếp, gương mặt anh đầy đặn sáng sủa. Anh cất giọng, các ông, các mẹ,các bác, các o, các dì đều im phăng phắc. Hương thơm bay lên cao lan toả cả một vùng cây, gió rì rào như đồng vọng tiếng nói từ cõi âm hoà vào dương thế. Thục lặng người, con mắt như dán vào anh, như vuốt nhẹ, lau khô những giọt mồ hôi trên đôi má căng tràn sức sống của anh. Bất giác Thục mỉn cười rạo rực. Bất thần, Hóp má sấn sổ chặn đường.

- O Thục đi lễ à? Ôi chao hôm ni Thục đẹp quá hề.

- Eng xê ra cho tui đi.

- Để eng đội mâm cho.

- Không được. Mạ tui mắng chết.

- Thì để eng đỡ ngực cho.

Hóp má nắm sờ khắp cổ ngực của Thục. Thục sợ rơi mâm xôi, chai rượu, nên không giám thả tay, chỉ la hét: “Ối làng xóm ơi, mạ ơi, cứu con!”. Thuận kịp chạy tới tát mạnh, Hóp má nẩy đom đóm, bổ chửng xuống vệ đường lấm lem bùn đất. Bà Khế đỡ mâm xôi, Thục ngã vào Thuận. Sáu con mắt đổ dồn về Hóp má. Hắn loay hoay mãi trên đống bùn nhẽo nhoẹt mãi mới đứng lên được.

Hoàng Hóp loạng quạng đi qua đình họ Trần, mặt cúi gằm xuống đất, răng nghiến kèn kẹt khiến cằm hắn bạnh ra thở phì phò như rắn hổ mang. Hắn ngoái nhìn Thuận. Tay quyệt mạnh vệt máu tím bầm bên mép.

Làm thằng con trai độc nhất của một chủ đất giàu có nhất làng, quyền thế nhất làng mà muốn chiếm một cô gái đẹp nhất làng, ngon lành, ưng ý cũng không làm nổi. Hóp má dậm chân, giật phăng chiếc áo trắng mới may, gãi ngực quèn quẹt. Giá như không có Trần Thuận trên đời thì nàng Thục là của Hoàng Hóp. Mụ Khế là cái gì mà lão Lỗi cũng phải kiêng dè. Thuận là cái gì mà làng trên, xóm dưới nể vì, tin cậy. Đến Trí trọp, cả ngày giam mình trong buồng mà giờ cũng xông pha biểu tình, kè kè bên Trần Thuận. Chẳng lẽ những người này là Việt minh. Làng Thượng bây giờ chỉ còn ba hạng người. Việt Minh, Việt Nam với Việt gian. Hàng trăm, hàng ngàn con mắt dân làng Thượng dồn Hóp má vào vệ đường.

Đả đảo việt gian

Đả đảo, đả đảo, đả đảo!

Đoàn người rập rập đi lên, tràn qua đám người nhà lão Lỗi. Hóp ngồi thụp xuống đất, chân tê lại. Trần Thuận vung tay:

- Việt Nam muôn năm

- Muôn năm!

- Muôn năm!

- Muôn năm!

- Ủng hộ Việt Minh

- Ủng hộ, ủng hộ, ủng hộ!

Hoàng hóp đứng dậy, tay đặt vào hốc kiếm.

Trần Thuận dõng dạc

- Hỡi bà con, hỡi anh em binh lính, thanh niên ái quốc đoàn. Hãy cầm chắc tay nhau, tiến về phủ đường, giành chính quyền về tay nhân dân.

Tất cả thanh niên “ái quốc đoàn” mang kiếm nhập vào đoàn người biểu tình.

- Đi lên

- Tiến lên

- Xông tới

Mỗi người hô một khẩu hiệu, nhưng tất cả cùng xông lên phía trước. Chính quyền về tay dân làng Thượng thì chánh tổng, lý trưởng không còn, gia sản nhà lão Lỗi cũng chẳng còn. Bên hắn không còn “ái quốc đoàn” không ai thân thích. Đơn độc và trơ trọi. Tai Hóp má ù đặc, rồi ong ong như muốn vỡ oà. Mắt hắn nhoà đi, không phải một Trần Thuận mà hàng trăm, hàng nghìn người như xiết chặt cổ hắn, dúi hắn xuống đất bùn nhão nhoét đến ngột ngạt. Hắn lao lên phía trước, chĩa súng vào ngực Thuận, gầm lên: “giết”!

Trí trọp nhào lên, giang tay, che cho Thuận.

Súng nổ!

Dòng máu tươi chảy tràn trên ngực ả, nhuộm đỏ chiếc áo trắng tinh khiết. Ả ngả vào ngực Thuận. Bầu trời xanh loang lổ, mây ngàn chao đảo, mặt đất ngả nghiêng. Mặt trời ló ra chói chang rồi đẫm máu, tím bầm và tối dần để lại mầu vàng tươi, từ từ ngả màu mật ong. Cánh chim trắng phau đơn lạc giữa khoảng không vô định. Ở tận cùng khoảng không ấy chập chờn một gương mặt đôn hậu, cuốn hút như quá dỗi quen thân mà thật xa xôi… Cô gái thều thào …. đứt đoạn:

- Eng Thuận ơi! Tui ưng eng nhiều, nhiều lắm! Rứa là được rồi! thoả nguyện rồi….

Cô gái thở hắt, mắt mở trừng trừng. Thuận đưa tay vuốt mắt, đôi mắt người con gái bất hạnh nhắc lại, môi vẫn hé cười hạnh phúc.

Tám giờ sáng.

Ngày 23 tháng tám năm 1945.

Phủ đường Vĩnh Linh thành biển người. Dòng người cuộn xiết như dòng sông Bến hải, Sa lung chảy từ Cửa tùng lên, Huỳnh công, Thượng lập xuống, Tiên an, Quảng xá sang. Người, cờ đỏ sao vàng, khẩu hiệu và tung hô hoà vào nhau, đan xen nhau, quyện vào nhau, rầm rập, rền vang. Lính khố đỏ, khố xanh, khố vàng, linh dỏng hoảng sợ, buông súng. Chánh tổng, lý trưởng, hương mục lẩn trốn.

Mụ Lỗi ôm xác con gái đi như kẻ vô hồn. Hóp má vứt súng, ném gươm xuống ao bỏ chạy, la hét như một thằng điên. Lão Lỗi trở bệnh mấy ngay nay, hay tin con gái đầu chết tức tưởi bởi viên đạn nghịch của con trai duy nhất, ôm đầu kêu trời rồi ngất lịm…..

- Thăng Lu mô rồi, thả hết chó ra.

Đàn chó được thả rông thi nhau sủa. Bộ mặt nhăn nhó dính không khớp vào cái đầu quả nhót nhăn nhúm, lỳ lợm cứ đung đưa, đung đưa trước mắt lão Lỗi. Chao ôi! Cửu Kiệm!

Thầy lại cho thằng Hóp hút thuốc phiện à. Hắn không còn là người nữa, thành thú rồi. Chính hắn đã giết chết chị gái hắn, con gái ta. Rứa mà thầy vẫn còn cười ư? Ôi chao mà sao thầy nỡ đè nghiến con dở hơi của choa xuống giường. Con gái ta tuy mang bệnh, nhưng tự trọng lắm. Nếu ta không kịp ngăn giữ thì con gái ta dã nhảy xuống giếng, trẫm mình, tẩy rửa mọi ô nhục rồi. Rứa mà thầy còn cười ư? Cửu Kiệm ôm đầu thằng Hóp nhăn nhó cười. Con Trí trọp đang đau đớn, ủ rũ cũng lăn ra cười. Cười gì mà lắm thế. Chao ơi!... Chúng bay điên rồi sao?..... Lão Lỗi xua tay, từ từ mở mắt, thều thào

- Mẹ thằng Lỗi, mất hết rồi à….?

Mụ Lỗi như bừng tỉnh

- Mất hết rồi…. ông ơi!.... mất sạch rồi

9 giờ sáng

Ngày 23 tháng 8

Năm 1945

Trần Thuận báo cáo: “theo lệnh của Uỷ ban khởi nghĩa, cả bốn khu vực trọng điểm trong toàn phủ đã được kiểm soát, toàn bộ binh lính và chính quyền bù nhìn Trần Trọng Kim ở các địa phương đã bỏ vũ khí xin tha tội chết. Tri phủ Cao Xuân Thọ tìm đường tẩu thoát đã bị tự vệ bắt sống!”.

Rứa à!

Dương Liên như bừng tỉnh cơn mơ.

Một tay ghì sát đầu Trần Thuận vào ngực, một tay nắm thật chặt tay bà Khế, Dương Liên như nhìn hút vào lá cờ đỏ sao vàng đang tung bay trên cánh tay Thục.

9 giờ sáng, giờ hoàng đạo. Uỷ ban nhân dân cách mạng lâm thời ra mắt đồng bào.

- Việt Nam độc lập muôn năm!

` Bà Khế hô to, lạc cả giọng. Hàng ngàn hàng vạn tiếng hô đáp lời. Suốt chặng đường từ Rú Trằm đến Phủ đường, bà chỉ đường dẫn bà con, chưa khởi hô khẩu hiệu lần nào. Bà nhớ mấy lần trước bí mật đi mua trâu từ ngoài Quảng Bình về bán lại, lấy tiền làm vốn cho chi bộ hoạt động. Chồng con nghi ngờ, bà nén chịu. Có lần bà hỏi Dượng Liên:

- Liệu miềng có thắng không?

- Phải thắng bác à?

Dượng Liên chỉ nói vậy, rồi nắm chặt tay bà truyền hơi ấm, niềm tin. Sau đận ấy Dượng Liên cùng nhiều cán bộ, đảng viên bị bắt, tù đày, bà Khế lo cháy ruột, nhưng không nản lòng. Dạo đón ông Gôđa, đại diện cho Chính phủ bình dân Pháp tại Hiền Lương, bà Khế hỏi bà Hoàng Thị Miên:

- Khi mô thì miềng thắng lợi hầy!

- Bà Miên chắc chắn:

- Khi mô, chánh tổng, lý trưởng giao con triện cho người miềng. Khi mô tri phủ, tri huyện không còn, chỉ có người đằng mình nắm quyền bình là thắng lợi đó.

- Tiếng reo hò vang trời, dậy đất.

Bà Khế nhìn lên khản đài.

Ông chủ tịch cách mạng lầm thời: Nguyễn Đức Thưởng, ông phó chủ tịch Trần Giác, ông Hoàng Tiết, bà Hoàng Thị Miên, uỷ viên.

Nhìn ai cũng quen cả, người đằng miềng cả, Thục giật giật vạt áo mẹ.

- Mạ ơi! Cái ông thâm thấp ít nói hôm ở Rúi Trằm, chừ mần quan đó tề.

- Không phải mần quan, mà mần “cán bộ” cách mạng, cán bộ Việt Minh

Ông thợ săn tầm thước, câu được cả báo, cả trăn nước cứu dân từ vũng lầy trước Rú Trằm, bước ra chững chạc quá. Ông tầm thước đang đứng trên khán đài đĩnh đạc quá. Anh trai làng tầm thước đứng bên cạnh dễ thương quá.

Thục nghĩ miên man rồi chợt hỏi mẹ:

- Mạ ơi, ai phai phải người cũng dễ thương hè?

- Ừ, người đằng miềng cả mà.

- Bà Khế nhìn sang Thuận đang nắm chặt tay Thục. Trên lễ đài cách mạng ông chủ tịch trịnh trọng.

- Thưa đồng bào. Đây là giờ phút trọng đại và thiêng liêng nhất của Vĩnh Linh ta. Chính quyền đã thuộc về tay nhân dân ta! Vinh quang này, thành quả này, trước hết thuộc về các đồng chí, đồng bào đã hy sinh trong nhà tù để quốc phong kiến, đã ngã xuống trong gian khổ, thiếu thốn trăm bề. Giành được chính quyền đã khó, bảo vệ chính quyền còn khó hơn nhiều, gian nan hơn nhiều, hy sinh hơn nhiều…. Nhưng dù thế nào chúng ta cũng đem hết sức lực, của cải để bảo vệ, gìn giữ chính quyền này, chính quyền của nhân dân..

Tiếng vỗ tay, tiếng hoan hô lay chuyển đất trời Vĩnh Linh

….. Đến Hầm hoà, bà Khế kéo Thuận và Thục đến bãi đất cát lơ thơ mấy cây bông trang.

- Các con ơi! Tám năm trước bác Trần Trích, Trần Luận đã bị địch xử bắn ở đây. Các con lạy các bác đi!

Bà Khế thì thầm:

- Các eng ơi, thắng rồi! Thắng to thiệt rồi! nơi chín suối chắc mấy eng cũng mát vong linh