ào ngày 8 tháng Bảy năm 2014, Israel bắt đầu chiến dịch quân sự mang tên Vành đai Bảo vệ bằng những đợt không kích dữ dội vào dải Gaza. Số lượng dân thường Palestine bị thiệt mạng bởi làn mưa rocket, trong đó có nhiều trẻ em, leo thang từng giờ. Ngay lập tức, cuộc chiến trở thành tâm điểm đưa tin của toàn bộ báo chí thế giới. Trong những ngày tiếp theo, các nguyên thủ quốc gia lên tiếng, các chuyên gia tranh cãi trên ti vi, người dân ở các thành phố lớn xuống đường biểu tình. 50 ngày sau, khi chiến dịch đẫm máu này kết thúc, hơn 2.000 người Palestine bị giết chết, và nhà cửa của hơn nửa triệu người, hay 30% dân số của dải Gaza, bị phá hủy, đánh dấu một sự kiện toàn cầu u ám và quan trọng bậc nhất của năm.

Duy ở Việt Nam vào những ngày đầu tháng Bảy đó, người ta không quan tâm tới những gì đang xảy ra ở dải Gaza. Tâm trí người Việt còn đang bị ám ảnh bởi một sự kiện khác, họ còn đang ở trong một cơn bão, không, một cơn cuồng nộ truyền thông, mà nhìn vào cường độ của nó thì một người quan sát tất phải đi tới kết luận là sự kiện này vừa là một tai nạn tầm cỡ quốc gia, vừa là một bi kịch xã hội, vừa là một tội ác. Đó là sự kiện đạo diễn Lê Hoàng và người mẫu Triệu Thị Hà ngồi lên sách.

Trong một bức ảnh tai hại bị rò rỉ vào ngày 4 tháng Bảy, người ta thấy hai nhân vật showbiz nói trên ngồi trên ghế chuyện trò với nhau trong một chương trình đang được sản xuất, và hai cái ghế này được kê lên mấy cuốn sách. Ngay lập tức, “cư dân mạng bức xúc”. Ngày hôm sau, công ty sản xuất phân bua là vì những cản trở về thời tiết nên ê kíp làm việc “đành” sử dụng sách để kê chân ghế và “thành khẩn xin lỗi công chúng”, dù đây chỉ là một bức ảnh hậu trường, chụp lúc không có khán giả. Nhưng công chúng không dễ tha thứ như vậy. “Vô văn hóa”, “phản cảm”, “ngồi lên tri thức nhân loại” là đại đa số các bình luận trên mạng, và khi cả Lê Hoàng lẫn Triệu Thị Hà vẫn chống chế là “không biết” và “vội nên không để ý” thì các báo vẫn chạy tít Đặt mông lên sách mà vẫn kêu oan.

Đã tưởng sau ba ngày thì như thường lệ tâm bão sẽ di chuyển tới chỗ khác, nhưng lần này thì không. Tới một tuần sau tới lượt các nhà văn và nhà văn hóa vào cuộc. Một nhà văn giảng giải:

“Ngay cả khi ở một mình, anh đặt mông anh lên cuốn sách thì đã phải coi lại văn hóa của mình rồi...” Một giảng viên đại học văn khẳng định: “Bất luận thế nào cũng không bao giờ được phép xử sự với sách như vậy, dù nhân danh bất cứ thứ gì.” Một nhà phê bình văn học khác nghiêm khắc: “Ngồi lên sách cũng như hành động ngồi lên đầu rùa ở Văn Miếu.” (Ảnh đi kèm trên trang báo chụp ông nghiêm trang đứng trong hiệu sách với những kệ sách dài dằng dặc đằng sau). Hiếm thấy khi nào dư luận Việt Nam thống nhất như vậy.

Sự kiện này cho chúng ta một cửa sổ thú vị để nhìn vào tâm lý người Việt. Sẽ không đủ khi nói người Việt yêu quý sách và qua đó thể hiện sự tôn trọng văn hóa và tri thức của mình. Chính xác hơn, sách đã trở thành một biểu tượng tín ngưỡng. Nó đã được chuyển hóa từ cái phàm tục (profane) để trở thành cái thiêng liêng (sacred). Giống như một ngọn núi hay một loài chim ở các tín ngưỡng khác, ở đây sách, không phải cụ thể một cuốn sách quý hiếm hay có nội dung quan trọng nào, mà là sách nói chung, trong hình hài phổ quát hình chữ nhật của nó, được nạp vào một giá trị phi thường, vượt xa giá trị vật lý mấy chục nghìn đồng. Sách trở thành những vật thể được ngưỡng mộ, người ta đến với chúng một cách thành kính và tôn nghiêm, vừa gần gũi cá nhân, vừa nâng niu, long trọng. Không còn vô hồn, tầm thường và trần tục như mấy cuốn vở viết tay hay dăm trang giấy lẻ tẻ, khi giấy được đóng lại, có chữ in, có bìa, có tên tác giả, và có giấy phép xuất bản, tức là được quyền uy thông qua, thì cái tập hợp mấy trăm tờ giấy kia đạt được một uy tín mới. Sách thiêng liêng đối với người Việt cũng giống như con bò đối với người Ấn Độ. Giống như cái răng cọp đeo cổ được coi là có tác dụng trừ tà ma, người Việt chúng ta tin rằng ở gần sách sẽ có tác dụng tương tự như vậy.

Trào lưu tâm linh này không phải tự nhiên mới xuất hiện, nó đã âm ỉ khá lâu. Cách đây mấy năm Hội nhà văn đã yêu cầu Quốc hội ban hành Luật Nhà văn để rộng đường phát triển nền văn học nước nhà. Cứ đà này, tôi cho rằng không xa nữa các tác giả sách sẽ có vai trò đặc biệt trong xã hội. Có thể họ sẽ được ngồi ở hàng ghế đầu trên xe buýt, giống như các nhà sư ở một số nước theo đạo Phật. (Hàng ghế sau, kém trang trọng hơn, có thể dành cho các quan chức và doanh nhân bỏ tiền túi ra tự in thơ. ) Rồi biết đâu người ta sẽ đề nghị ban hành Bộ quy tắc ứng xử với sách, và phạt hành chính thật nặng những trường hợp như Lê Hoàng và Triệu Thị Hà trên đây, dù là vô tình hay cố ý.

Dù bản thân là người thích đọc sách, tôi lấy làm tiếc phải cho rằng ở đây chúng ta đang chứng kiến một hiện tượng mê tín dị đoan.

Trước hết cần chỉ ra sự vô lý trong vai trò đặc biệt của sách khi so với các vật thể có cùng chức năng truyền tải văn hóa và nghệ thuật khác nhưng không được đưa vào điện thờ tinh thần của chúng ta. Tôi đoán là Lê Hoàng có thể ngồi lên một cái sáo trúc cả ngày mà sẽ không có ai phẫn nộ cho rằng đó là phỉ báng âm nhạc.

Hay Triệu Thị Hà có thể mặc váy đầm thướt tha, nằm lên trên một cái piano lớn mà không bị coi là “đặt mông” lên Mozart. Người ta vẫn lấy những cái DVD cũ, chứa trong mình các tác phẩm điện ảnh bất hủ của các thời đại, và xâu lại một chuỗi thành cái rèm cửa, mà không có cư dân mạng nào trên Internet bao la càu nhàu lấy một câu. Và có vô lý không khi tôi có thể lau giày bằng một cái tranh vải in hình Mona Lisa, nhưng lại không thể kê một nồi canh nóng lên sách, “ngay cả khi đang một mình”?

“Vạn ban giai hạ phẩm / Duy hữu độc thư cao” (“Mọi nghề đều hèn hạ / Chỉ có đọc sách là cao siêu” ) - ở những thế kỷ trước, người ta vẫn dạy trẻ nhỏ như vậy. Tư duy ở đằng sau là: Đàn sáo thì “phường chèo” nào cũng làm được, còn vẽ vời đục khắc thì dành cho các nghệ nhân làng, nhưng chỉ có vua quan và các bậc học giả mới có thể làm ra con chữ. Nhưng, như ông Trần Trọng Kim đã từng phàn nàn, người Việt dễ đánh mất cái nội dung để bám vào cái nghi thức, vào cái vỏ bên ngoài, nên tới giờ câu đó đã trở thành “Mọi thứ đều hèn hạ, chỉ có sách là cao siêu.” Tôi kính trọng sách, cho nên tôi có giá trị, còn tôi có đọc chúng hay không thì không còn quan trọng nữa.

Khi tôn sùng vô điều kiện hình hài của các cuốn sách, thờ phụng cái tập hợp bìa cứng, keo dán và giấy, bạn đã gạt nội dung của chúng sang một bên, cũng giống như bạn chắp tay khấn vái trước bất cứ một ngôi đền nào mà không biết nó được dựng lên để thờ ai. Thái độ này cũng giống như sự kính cẩn với các loại học vị, bằng cấp giáo sư, tiến sĩ, mà không cần biết là từ trường nào, ai cấp, thật giả lẫn lộn ra sao. Con chữ có thể tới từ thánh hiền, mà cũng có thể tới từ ma quỷ. Hẳn mỗi người đều còn nhớ hình ảnh bạt ngàn người Trung Quốc tay giơ cao sách đỏ của Mao Trạch Đông trong thời kỳ Cách mạng Văn hóa. Trong lịch sử loài người, đã vô số lần quyền lực cho đốt sách, nhưng có lẽ chưa bao giờ các nhà độc tài không thống trị thông qua sách.

Với tôi, mọi việc khá đơn giản. Nếu một cuốn sách có giá trị với tôi, vì nội dung của nó, hay vì nó là một kỷ niệm, tôi sẽ giữ nó. Nếu không, tôi sẽ nghĩ xem liệu nó có giúp ích hay đem lại niềm vui cho ai đó khác không. Nếu không nữa, thì cuốn đó được bán giấy vụn, để lót nồi, hoặc được xé ra nhóm lửa trại.

Theo một thống kê ở Anh, trong khoảng 86.000 đầu sách được xuất bản hằng năm, có tới 60.000 đầu sách chỉ bán được trung bình 18 cuốn. Mỗi năm các cửa hàng sách xé trang bìa rồi gửi trả lại các nhà xuất bản 77 triệu cuốn vì chúng không có người mua.

Những cuốn này được biến thành bột giấy để sản xuất các cuốn sách mới. Ở Việt Nam, không rõ con số thống kê như thế nào, nhưng rõ ràng từ nhiều năm nay, nhiều cuốn cũng tìm được cách giúp ích cho đời bằng cách hiến gan ruột cho các bà bán xôi mà không thấy có ai bức xúc gì. Đánh từ khóa “recycle book” (“tái sử dụng sách” ) vào Google, bạn sẽ nhận được vô số ý tưởng làm gì với những cuốn sách mà bạn không cần nữa: khoét hình vuông bên trong để biến chúng thành cái chậu trồng hoa con con, hay cái hộp để nhẫn và chìa khóa. Dính hàng trăm cuốn lại với nhau thành một cái ghế tựa, một cái thành giường, hay một quầy tiếp tân. Xòe chúng ra thành những cái chao đèn hay những cái ghế đẩu chắc chắn. Rút ruột để biến chúng thành những cái túi xách tay nhỏ.

Trong bảo tàng Meermanno ở Hague, Hà Lan, người ta dùng hàng ngàn cuốn dính vào nhau, tạo ra một cái thác bằng sách đổ từ cửa sổ tầng hai của tòa nhà xuống vỉa hè. Theo tôi, kê sách cho ghế cao lên không phải là một sáng kiến tồi.

“Bất cứ ai đọc quá nhiều và sử dụng bộ óc của mình quá ít sẽ có thói quen lười nhác trong suy nghĩ.” Câu này là của Einstein, và nó đặc biệt đúng khi người ta đọc những thứ linh tinh. Ở Việt Nam, bán chạy nhất từ nhiều năm nay vẫn luôn luôn là sách bói toán, tử vi và truyện ngôn tình rẻ tiền. Chúng là những liều thuốc ru ngủ làm người ta lười động não y như những xê ri phim Hàn Quốc sướt mướt và các game show nhảm nhí trên ti vi. Chưa kể, sách nhảm, từ điển rác tràn lan thực sự không xứng đáng với giá trị của các tờ giấy dùng để in chúng.

Chứng kiến làn sóng bức xúc cuồn cuộn trên truyền thông và trên mạng xã hội, tôi thầm nghĩ giá một phần của năng lượng này được hướng tới để giải quyết những vấn đề thật sự liên quan tới sách. Giá mà người ta cũng căm phẫn tương tự như vậy với nạn sách giả, sách lậu đang hoành hành trên thị trường sách và cương quyết khước từ chúng. Giá mà người ta bàn nhau xem làm thế nào để vạch mặt và tẩy chay các sách nhảm và sách rác. Giá mà xã hội sẵn sàng bỏ tiền ra mua sách với giá cao hơn để các dịch giả được đãi ngộ xứng đáng với công sức và đóng góp của họ vào đời sống tinh thần của xã hội. 20 triệu tiền nhuận bút cho 10 tháng lao động nghiêm túc để dịch một cuốn sách khó, thấp hơn cát xê một đêm của một hoa hậu bậc trung - nếu muốn truyền tải tương quan này qua một biểu tượng thị giác, có gì hợp hơn là hình ảnh người mẫu ngồi lên sách?

Mục đích cuối cùng của giáo dục và văn hóa là tạo ra sự bao dung. Chúng ta có thể âu yếm lướt tay vuốt các trang sách, nhắm mắt hít vào mùi thơm và lắng nghe tiếng sột soạt quen thuộc của chúng, nhưng việc đó không chứng tỏ chúng ta ưu tú, hay đẳng cấp, hay có văn hóa hơn những người không làm vậy. Chúng ta có thể học tập vị thiền sư nọ vào thời nhà Đường, người đã quẳng cái tượng Phật vào lửa để lấy hơi ấm, vì nó chỉ là gỗ, “tinh thần của Phật không nằm ở đó”. Sách cũng thế, để gối đầu giường hay kê ở dưới chân bàn không quan trọng, chúng chỉ là bột gỗ.

Tháng Hai 2015.